ભારતની ડોલ્ફિન, ગરૂડ અને મગરની પ્રજાતિને પ્લાસ્ટિકના સેવનથી જોખમ

ગંગા અને મેકોંગ નદીઓ મળીને દર વર્ષે હિંદ મહાસાગર અને પેસિફિક મહાસાગરમાં અંદાજિત 2 લાખ ટન  જેટલું પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણ ફેલાવે છે.

નૈરોબી, પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણ અને સ્થળાંતર કરતી પ્રજાતિઓ વિશેના નવા અહેવાલમાં હોટસ્પોટ્સનું નકશા કરવામાં આવ્યું અને ગંગા અને મેકોંગ નદીના તટપ્રદેશમાં સ્થળાંતર કરતી પ્રજાતિઓ પરના જોખમનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવ્યું, જે યુએનના કન્વેન્શન ઓન ધ કન્ઝર્વેશન ઓફ માઈગ્રેટરી સ્પેસીઝ ઓફ વાઈલ્ડ એનિમલ્સ (UN’s Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals (CMS) પ્રોગ્રામ હેઠળ સુરક્ષા પ્રદાન કરવાનું કામ કરે છે.

ગંગા નદીમાં, નદીની ડોલ્ફિન, ઘરિયાલ (એક મગરની પ્રજાતિ) અને મોટા ગરુડ કચરો ખાવાથી અને જાળમાં ફસાઈ જવાથી મૃત્યુના ભયનું જોખમ વધી ગયું છે. Plastic ingestion threatens India’s dolphins gharials and spotted eagles ગંગા અને મેકોંગ નદીઓ મળીને દર વર્ષે હિંદ મહાસાગર અને પેસિફિક મહાસાગરમાં અંદાજિત 2,00,000 ટન પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણ ફેલાવે છે.

ગંગા તેના તટપ્રદેશમાં રહેતા લાખો લોકો માટે જીવનરેખા છે અને તેમની રોજિંદી જરૂરિયાતો માટે તેના પર નિર્ભર છે. આ નદી લગભગ 140 પ્રજાતિઓની માછલીઓ, ઉભયજીવી પ્રાણીઓની 90 પ્રજાતિઓ અને સરિસૃપો અને સસ્તન પ્રાણીઓનું ઘર છે, જેમાં ઘરિયાલ અને દક્ષિણ એશિયાઈ નદી ડોલ્ફિન જેવી અત્યંત જોખમી પ્રજાતિઓનો સમાવેશ થાય છે. ગંગા હિંદુઓ માટે સૌથી પવિત્ર નદી છે.

ભારતના ઉત્તરાખંડ રાજ્યના ગઢવાલના દેવપ્રયાગમાંથી ભાગીરથી અને અલકનંદા નદીઓના સંગમથી ગંગા નદી શરૂ થાય છે. હિંદુ સંસ્કૃતિ અને પૌરાણિક કથાઓમાં ભાગીરથીને સ્ત્રોત માનવામાં આવે છે, જો કે અલકનંદા લાંબી છે. નંદા દેવી, ત્રિસુલ અને કામેટ જેવા શિખરોમાંથી બરફ પીગળવાથી અલકનંદાનું ઉદભવ સ્થાન બન્યું છે. ભાગીરથી ગંગોત્રી ગ્લેશિયરની તળેટીમાં, ગોમુખ ખાતે, 4,356 મીટર (14,291 ફૂટ) ની ઊંચાઈએ નીકળે છે.

મેકોંગ નદી એ પૂર્વ એશિયા અને દક્ષિણપૂર્વ એશિયામાં વહેતી નદી છે. તે વિશ્વની બારમી સૌથી લાંબી અને એશિયાની ત્રીજી સૌથી લાંબી નદી છે. તેની અંદાજિત લંબાઈ 4,909 કિમી (3,050 માઇલ) છે અને તે 795,000 કિમી (307,000 ચોરસ માઇલ) ના વિસ્તારના પાણીનો નિકાલ કરે છે, જે વાર્ષિક 475 કિમી3 (114 ક્યુ માઇલ) પાણીનો નિકાલ કરે છે.

તિબેટના ઉચ્ચપ્રદેશમાંથી નદી ચીન, મ્યાનમાર, લાઓસ, થાઈલેન્ડ, કંબોડિયા અને વિયેતનામ થઈને વહે છે.  નદી પશ્ચિમ ચીન અને દક્ષિણપૂર્વ એશિયા વચ્ચેનો મુખ્ય વેપાર માર્ગ છે.

મેકોંગ નદી ચીનના દક્ષિણપૂર્વીય કિંઘાઈ પ્રાંતમાં નીકળીને (તિબેટ સ્વાયત્ત પ્રદેશ) અને યુનાન પ્રાંતના પૂર્વ ભાગમાંથી વહે છે,  ત્યારબાદ તે મ્યાનમાર (બર્મા) અને લાઓસ, તેમજ લાઓસ અને થાઈલેન્ડ વચ્ચેની આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદનો ભાગ છે.

એક અહેવાલ મુજબ, “મેકોંગ અને ગંગા નદીના બેસિનમાં સ્થળાંતર કરતી પ્રજાતિઓ માટે પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણનું જોખમ, પાણી અને પાર્થિવ પ્રજાતિઓ પર પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણની અસર થઈ રહી છે, જેનો નોંધપાત્ર રીતે અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો છે.

તે યુનાઈટેડ નેશન્સ એન્વાયર્નમેન્ટ એસેમ્બલી (UNEA5) ના પાંચમા સત્ર દરમિયાન શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું જે કેન્યાના  શહેરમાં સોમવારથી શરૂ થયું હતું, જેમાં પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણ પર વૈશ્વિક કરારને આગળ વધારવાની ઉચ્ચ આશાઓ સાથે 150 થી વધુ દેશોના પર્યાવરણ પ્રધાનો અને અન્ય પ્રતિનિધિઓની હાજરી વચ્ચે, જૈવવિવિધતા અને આરોગ્ય, હરિયાળી અર્થતંત્ર અને પરિપત્ર પરના ડ્રાફ્ટ ઠરાવોની શ્રેણીમાં સામેલ કરવામાં આવ્યા હતા.

રિપોર્ટ વિશે વાત કરતાં, CMS એક્ઝિક્યુટિવ સેક્રેટરી એમી ફ્રેન્કેલે  કહ્યું: “આ અભ્યાસ પુષ્ટિ કરે છે કે પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણ પ્રાણી અને આવા વાતાવરણમાં સ્થળાંતર કરતી પ્રજાતિઓ પર પ્રતિકૂળ અસર કરી રહ્યું છે.

જ્યારે એવા ઘણા અભ્યાસો છે જે દરિયાઈ વન્યજીવો પર પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણની અસરની તપાસ કરે છે, ત્યારે તાજા પાણીની પ્રજાતિઓ પરની અસરોનો ખૂબ ઓછો અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો છે. તાજા પાણીની ઇકોસિસ્ટમમાં પ્લાસ્ટિક પરના સંશોધનમાં તમામ જળચર વાતાવરણમાં અભ્યાસ કરાયેલા પ્લાસ્ટિકના માત્ર 13 ટકા હિસ્સો છે.

પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણની અસરો પર સમીક્ષા કરાયેલા અભ્યાસના માત્ર ચાર ટકા જ ઇકોસિસ્ટમ્સ માટે સંબંધિત છે. ગંગા અને મેકોંગ બંને નદીઓ CMS હેઠળ સંરક્ષિત 605 પ્રજાતિઓનું ઘર છે, જેમાં તાજા પાણીની પ્રજાતિઓ, જમીનના પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓનો સમાવેશ થાય છે. તેમાંના ઘણાને IUCN દ્વારા જોખમની કેટેગરીમાં મુકવામાં આવ્યા છે.

અહેવાલ તારણ આપે છે કે એશિયા-પેસિફિક ક્ષેત્રમાં છોડવામાં આવેલ માછીમારી સ્થળાંતર કરતી પ્રજાતિઓ માટે ખાસ ખતરો છે. અભ્યાસ કરાયેલ સ્થળાંતર પ્રજાતિઓમાંથી, મેકોંગમાં પાંચ અને ગંગામાં 19 ક્ષેત્રો સૌથી વધુ જોખમમાં છે.

મેકોંગમાં, એવો અંદાજ છે કે ગંભીર રીતે જોખમમાં મુકાયેલી મેકોંગ કેટફિશ અને ઇરાવદી ડોલ્ફિનની મેકોંગ નદીની ઉપવસ્તી પ્લાસ્ટિકના પ્રદુષણને કારણે ઘાતક જોખમોનો સામનો કરી રહી છે.

જાળમાં ફસાઇ જવાને કારણે મરી જવું એ ઇરાવદી ડોલ્ફિન માટે મુખ્ય ખતરો છે. પ્લાસ્ટિક અને ડેમને કારણે ખતરો વધારે થાય  છે.  ગંગા નદીની ડોલ્ફિન માછીમારીને કારણે અને  ખાસ કરીને ગિલનેટમાં ફસાઈ જવાના કારણે જોખમમાં છે. માઇક્રો પ્લાસ્ટિકનો વધારો એ એક વધારાનું જોખમ છે. ઘરિયાલ (મગરની પ્રજાતિ), માછીમારીની જાળમાં ફસાઈ જવાની શક્યતા છે. આ ઉપરાંત ઘરિયાલનું રહેઠાણ પ્રદેશમાં માછીમારીને કારણે તેનું જોખમ વધી ગયું છે.

લગભગ 500 પ્રજાતિઓ સાથે — પક્ષીઓ એશિયા-પેસિફિક પ્રદેશમાં CMS-સૂચિબદ્ધ પ્રજાતિઓના 80 ટકાથી વધુનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે — પ્લાસ્ટિક સાથે પક્ષીઓની ક્રિયા પ્રતિક્રિયા માટે નોંધપાત્ર પુરાવા છે. સ્થળાંતર કરતી પ્રજાતિઓ અને સંરક્ષણના પગલાંમાં પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણમાં ઘટાડો કરાવાનો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. નાગરિકોમાં જાગૃતિ લાવવા માટે શિક્ષણ અભિયાનો અને કાર્યક્રમોની યોજનાઓ બનાવી રહ્યા છે.