પ્રાચીન ભારતના એક મહાન ગણિતજ્ઞ અને ખગોળશાસ્ત્રી: આર્યભટ્ટ

ભારતીય વિજ્ઞાનનો ઉજ્જવળ સિતારો

આર્યભટ્યમાં આર્યભટનો ઉલ્લેખ છે કે તેઓ કળિયુગના ૩,૬૦૦ વર્ષ પહેલા ૨૩ વર્ષના હતા, પરંતુ તેનો અર્થ એ નથી કે લખાણ તે સમયે લખાયું હતું. આ ઉલ્લેખિત વર્ષ ૪૯૯ સીઈને અનુરૂપ છે, અને સૂચવે છે કે તેમનો જન્મ ૪૭૬ માં થયો હતો. આર્યભટ પોતાને કુસુમપુરા અથવા પાટલીપુત્ર (હાલના પટના, બિહાર) ના વતની કહેતા હતા.

આર્યભટ્ટ પ્રાચીન ભારતના એક મહાન ગણિતજ્ઞ અને ખગોળશાસ્ત્રી હતા, જેમનું યોગદાન વિશ્વ વિજ્ઞાનના ઇતિહાસમાં સુવર્ણ અક્ષરે લખાયેલું છે. પાંચમી સદીમાં (ઈ.સ. ૪૭૬) કુસુમપુરા (વર્તમાન પટણા, બિહાર) માં જન્મેલા આર્યભટ્ટે ગણિત અને ખગોળશાસ્ત્રમાં અનેક મહત્વપૂર્ણ શોધો કરી. તેમની સૌથી પ્રસિદ્ધ કૃતિ “આર્યભટીયમ્” છે, જે ગણિતશાસ્ત્ર અને ખગોળશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતો પર લખાયેલો એક મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથ છે.

આર્યભટ્ટના જીવન વિશે ઘણી ઓછી માહિતી ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ એવું માનવામાં આવે છે કે તેમણે તત્કાલીન નાલંદા વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ મેળવ્યું હતું. આ પ્રખ્યાત શૈક્ષણિક કેન્દ્રમાં તેમણે ગણિત અને ખગોળશાસ્ત્રનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો. માત્ર ૨૩ વર્ષની ઉંમરે તેમણે “આર્યભટીયમ્” લખ્યું, જે તેમની અસાધારણ બુદ્ધિમત્તા અને વિદ્યા પ્રત્યેની નિષ્ઠાનું સૂચક છે.

“આર્યભટીયમ્” આર્યભટ્ટની મહાન કૃતિ છે, જે ચાર વિભાગોમાં વિભાજિત છે:

ગીતિકાપાદ: સંખ્યા લેખનની પદ્ધતિ અને મૂળભૂત ગાણિતિક સિદ્ધાંતો
ગણિતપાદ: ગણિતની વિવિધ સમસ્યાઓ અને તેમના ઉકેલો
કાલક્રિયાપાદ: સમય ગણતરી અને ખગોળીય ગણના
ગોલપાદ: પૃથ્વીની ગોળાકાર આકૃતિ અને ગ્રહોની ગતિ
આ ગ્રંથમાં કુલ ૧૨૧ શ્લોકો છે, જેમાં સંક્ષિપ્ત સૂત્ર રૂપે વિવિધ સિદ્ધાંતો સમજાવવામાં આવ્યા છે.

આર્યભટ્ટના વૈજ્ઞાનિક યોગદાનની વ્યાપકતા અને તેની ચોકસાઈ આજે પણ આપણને અચંભિત કરે છે. તેમણે કરેલી મહત્વપૂર્ણ શોધોમાં સામેલ છે:

π (પાઈ) ની શોધ-આર્યભટ્ટે π (પાઈ) નું મૂલ્ય ૩.૧૪૧૬ ગણાવ્યું, જે આધુનિક મૂલ્ય ૩.૧૪૧૫૯ની અત્યંત નજીક છે. તેમણે જણાવ્યું કે “ચતુરધિક શતમષ્ટગુણં દ્વાષષ્ટિસ્તથા સહસ્રાણામ્” (૪ વત્તા ૧૦૦ ગુણા ૮ અને ૬૨,૦૦૦). આને સરળ સૂત્રમાં ફેરવતાં, π = ૬૨૮૩૨/૨૦૦૦૦ = ૩.૧૪૧૬ મળે છે.

શૂન્યની અવધારણા-આર્યભટ્ટે શૂન્યની અવધારણાને વ્યાપક સ્વીકૃતિ અપાવી. તેમણે સ્થાન કિંમત પદ્ધતિમાં શૂન્યનો ઉપયોગ કર્યો, જ્યાં એક અંકનું મૂલ્ય તેના સ્થાન પર આધારિત હોય છે.

પૃથ્વીની પરિભ્રમણ સિદ્ધાંત-તેમણે સૌ પ્રથમ પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ફરે છે તેવો સિદ્ધાંત આપ્યો. આર્યભટ્ટે સમજાવ્યું કે પૃથ્વી પોતાની ધરી પર પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ ફરે છે, જેના કારણે આપણને લાગે છે કે તારાઓ પૂર્વથી પશ્ચિમ તરફ ગતિ કરે છે. આ સમજ તે સમયે ક્રાંતિકારી હતી.

ખગોળીય ગણનાઓ -આર્યભટ્ટે સૂર્ય અને ચંદ્રગ્રહણની સચોટ આગાહી કરવાની પદ્ધતિ વિકસાવી. તેમણે ગ્રહોની ગતિને સમજાવી અને સૂર્ય કેન્દ્રિત બ્રહ્માંડની અવધારણા તરફ ઇશારો કર્યો. તેમણે પૃથ્વી અને ચંદ્ર વચ્ચેનું અંતર અને પૃથ્વીની પરિધિની ગણતરી પણ કરી.

ત્રિકોણમિતીય સિદ્ધાંતો -આર્યભટ્ટે જ્યા (sine) ની અવધારણા આપી અને ત્રિકોણમિતીય કોષ્ટક તૈયાર કર્યા. તેમના આ કાર્યે પાછળથી ત્રિકોણમિતીના વિકાસમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી.

વારસો અને પ્રભાવ -આર્યભટ્ટનું વૈજ્ઞાનિક યોગદાન માત્ર ભારત પૂરતું સીમિત ન રહ્યું પરંતુ તેમના સિદ્ધાંતો અને અવલોકનો અરબ, યુરોપ અને વિશ્વના અન્ય ભાગોમાં પહોંચ્યા. મધ્ય યુગમાં અરબી વિદ્વાનોએ આર્યભટ્ટના કાર્યો અરબી ભાષામાં અનુવાદિત કર્યા, જેના કારણે તેમના સિદ્ધાંતો યુરોપમાં પણ પહોંચ્યા.

આર્યભટ્ટની સ્મૃતિમાં ભારતે ૧૯૭૫માં અવકાશમાં પોતાનો પ્રથમ ઉપગ્રહ ‘આર્યભટ્ટ’ છોડ્યો હતો, જે તેમના પ્રત્યે ભારતની કૃતજ્ઞતાનું પ્રતીક છે. આજે પણ વિવિધ વૈજ્ઞાનિક સંસ્થાઓ અને શાળાઓ તેમના નામ પર છે.

આર્યભટ્ટની મુખ્ય પાંચ ઉપલબ્ધિઓ-

π (પાઈ) નું ચોક્કસ મૂલ્ય શોધ્યું – તેમણે π નું મૂલ્ય ૩.૧૪૧૬ તરીકે ગણ્યું, જે આજના આધુનિક મૂલ્યની અત્યંત નજીક છે.
પૃથ્વીના પરિભ્રમણનો સિદ્ધાંત – તેમણે સિદ્ધ કર્યું કે પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ફરે છે, જે તે સમયે ક્રાંતિકારી વિચાર હતો.
જ્યા (sine) અને ત્રિકોણમિતીના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો – આર્યભટ્ટે ત્રિકોણમિતીય ફંક્શન્સ માટે કોષ્ટક બનાવ્યા અને ત્રિકોણમિતીને ગણિતના એક સ્વતંત્ર શાખા તરીકે વિકસાવી.
ગ્રહણની સચોટ આગાહી – સૂર્ય અને ચંદ્રગ્રહણની સચોટ આગાહી કરવા માટેની ગાણિતિક પદ્ધતિઓ વિકસાવી.
આર્યભટીયમ્ની રચના – ગણિત અને ખગોળશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતો સમજાવતો આ પ્રખ્યાત ગ્રંથ લખ્યો, જે વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાનનો અમૂલ્ય સ્ત્રોત બની રહ્યો.

આર્યભટ્ટનું યોગદાન ભારતીય વિજ્ઞાન અને વૈશ્વિક વિજ્ઞાનના ઇતિહાસમાં અમૂલ્ય છે. પાંચમી સદીમાં તેમના દ્વારા કરવામાં આવેલી શોધો આજે પણ આપણા વિજ્ઞાનના પાયામાં મજબૂતી થી ઉભી છે. આર્યભટ્ટે પૃથ્વી અને બ્રહ્માંડ વિશેના આપણા જ્ઞાનનું વિસ્તરણ કર્યું અને ગણિતશાસ્ત્રમાં અમર યોગદાન આપ્યું. તેમની પ્રતિભા અને દૂરદર્શિતાથી પ્રેરિત થઈને, આવનારી પેઢીઓ વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીમાં નવા શિખરો સર કરવાનું ચાલુ રાખશે.