કાર્તિકેયને મનાવવા માટે શિવ અને પાર્વતી ક્રોંચ પર્વત પહોંચ્યા તે સ્થાન શ્રીશૈલમ તરીકે ઓળખાયું

દક્ષિણ ભારતનું કૈલાશ ગણાતું શ્રી ભ્રમરામ્બા મલ્લિકાર્જુન સ્વામી વારલા દેવસ્થાનમ, શ્રીશૈલમ: ઇતિહાસ અને મહત્ત્વ

શ્રી ભ્રમરામ્બા મલ્લિકાર્જુન સ્વામી વારલા દેવસ્થાનમ આંધ્રપ્રદેશના નંદ્યાલ જિલ્લામાં કૃષ્ણા નદીના કિનારે, નલ્લામલા જંગલોની મધ્યે આવેલા પવિત્ર શ્રીશૈલમ પર્વત પર સ્થિત છે. આ મંદિર તેના અસાધારણ ધાર્મિક મહત્ત્વ અને ભવ્ય સ્થાપત્ય માટે જગતભરમાં પ્રખ્યાત છે. Sri Bhramaramba Mallikarjuna Swamy Varla Devasthanam at Srisailam.

ધાર્મિક મહત્ત્વ: જ્યોતિર્લિંગ અને શક્તિપીઠનું અદ્ભુત સંયોજન

શ્રીશૈલમ મંદિરનો સૌથી મોટો દૈવી મહિમા એ છે કે તે હિંદુ ધર્મમાંના બે અત્યંત પવિત્ર સ્થાનોનું એકીકૃત સ્વરૂપ છે:

૧. જ્યોતિર્લિંગ: આ મંદિર ભગવાન શિવના બાર જ્યોતિર્લિંગો પૈકીનું એક છે, જે અહીં શ્રી મલ્લિકાર્જુન સ્વામીના રૂપમાં વિદ્યમાન છે. ૨. શક્તિપીઠ: તે દેવી સતીના અષ્ટાદશ (૧૮) મહાશક્તિપીઠો પૈકીનું એક છે, જે અહીં શ્રી ભ્રમરામ્બા દેવીના રૂપમાં બિરાજમાન છે.

આવું અદ્ભુત સંયોજન, જ્યાં શિવ અને શક્તિ એક જ પરિસરમાં એકસાથે બિરાજમાન હોય, તે ભારતમાં ભાગ્યે જ જોવા મળે છે, જેના કારણે શ્રીશૈલમને ‘મહાશિવ-શક્તિ ક્ષેત્ર’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

પૌરાણિક માન્યતા અનુસાર, શ્રીશૈલમના શિખરના દર્શન માત્રથી જ ભક્તને પુનર્જન્મમાંથી મુક્તિ મળે છે અને તમામ પાપોનો નાશ થાય છે.

#WATCH || Andhra Pradesh: Prime Minister @narendramodi performs Pooja and Darshan at Sri Bhramaramba Mallikarjuna Swamy Varla Devasthanam, Srisailam in Nandyal district.

Chief Minister N. Chandrababu Naidu also present during the visit.@PMOIndia | @MIB_India | @ncbn |… pic.twitter.com/ftmnLbNC76

— All India Radio News (@airnewsalerts) October 16, 2025

પૌરાણિક કથા  મંદિર સાથે જોડાયેલી મુખ્ય કથા ભગવાન શિવના પુત્રો, કાર્તિકેય અને ગણેશના વિવાહ સાથે સંબંધિત છે:

• એકવાર કાર્તિકેય અને ગણેશ વચ્ચે પ્રથમ વિવાહ કોણ કરશે તે અંગે વિવાદ થયો. શિવ-પાર્વતીએ નિર્ણય કર્યો કે જે સૌપ્રથમ પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરીને આવશે, તેના વિવાહ પ્રથમ થશે.
• કાર્તિકેય પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરવા નીકળી પડ્યા. જ્યારે ગણેશજીએ તેમના માતા-પિતા (શિવ-પાર્વતી) ની પ્રદક્ષિણા કરી અને કહ્યું કે માતા-પિતા જ સમસ્ત જગત છે, આમ તેઓ વિવાહ માટે લાયક ઠર્યા.
• જ્યારે કાર્તિકેય પ્રદક્ષિણા કરીને પાછા ફર્યા અને ગણેશના વિવાહ થઈ ગયેલા જોયા, કાર્તિકેય તેઓ ગુસ્સે થઈને ક્રોંચ પર્વત પર જઈને વસી ગયા.
• પુત્રને મનાવવા માટે શિવ અને પાર્વતી પણ આ પર્વત નજીક પધાર્યા અને જ્યાં તેઓ રોકાયા તે સ્થાન શ્રીશૈલમ તરીકે ઓળખાયું.
• ભગવાન શિવ અહીં મલ્લિકાર્જુનના રૂપમાં અને માતા પાર્વતી (મલ્લિકા) ભ્રમરામ્બાના રૂપમાં સ્થાયી થયા. એવું કહેવાય છે કે દર અમાસે શિવ કાર્તિકેયને મળવા જાય છે અને દર પૂનમે પાર્વતીજી મુલાકાત લે છે.

ઇતિહાસ અને સ્થાપત્ય શ્રીશૈલમ મંદિરનો ઇતિહાસ ઘણો પ્રાચીન છે અને તેનો ઉલ્લેખ સંગમ યુગના ગ્રંથોમાં પણ જોવા મળે છે. જુદા જુદા રાજવંશોએ મંદિરના નિર્માણ અને સંવર્ધનમાં મહત્ત્વપૂર્ણ યોગદાન આપ્યું છે:

• પ્રારંભિક ઉલ્લેખ: શ્રીશૈલમ પર્વતનો સૌથી પહેલો ઐતિહાસિક ઉલ્લેખ બીજી સદી ઈ.સ. પૂર્વે સાતવાહન રાજાઓના શિલાલેખોમાં જોવા મળે છે.
• મહત્ત્વપૂર્ણ યોગદાન:
  • ચાલુક્ય અને કાકતીય વંશ: આ રાજવંશોએ મંદિરના સ્થાપત્યને પ્રભાવિત કર્યું હતું. કાકતીય વંશના રાજા પ્રતાપરુદ્ર અને તેમની પત્નીએ અહીં ‘તુલાભારસેવા’ કરી હતી.
  • રેડ્ડી રાજાઓ (૧૩મી સદી): શિવભક્ત પ્રોળાયા વેમા રેડ્ડીએ મંદિરના વિકાસમાં યોગદાન આપ્યું. તેમના પુત્ર અનવેમા રેડ્ડીએ તીર્થયાત્રીઓ માટે પગથિયાં બનાવ્યા અને વીરસિરો મંડપમ્નું નિર્માણ કરાવ્યું.
  • વિજયનગર સામ્રાજ્ય: આ સામ્રાજ્યના શાસકોએ મંદિરના વિકાસ માટે ઘણા ગામોનું દાન કર્યું હતું. સમ્રાટ કૃષ્ણદેવરાયએ અહીં તેમના મામા અને પોતાના નામ પર મંડપોનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું.
• મરાઠા શાસક છત્રપતિ શિવાજી: ૧૬૭૭ ઈ.સ. માં શિવાજી મહારાજે આ પવિત્ર ધામની મુલાકાત લીધી હતી, અને તેમણે મંદિરના જીર્ણોદ્ધાર અને સુરક્ષા માટે યોગદાન આપ્યું હતું. તેમની યાદમાં અહીં શ્રી શિવાજી સ્ફૂર્તિ કેન્દ્ર પણ આવેલું છે.

મંદિરનું સ્થાપત્ય દ્રવિડિયન શૈલીનું છે, જેમાં વિશાળ પ્રવેશદ્વારો (ગોપુરમ), કોતરણીવાળા સ્તંભોવાળા મંડપો અને પથ્થરોની કિલ્લેબંધી જેવી રચનાઓ છે.

કૃષ્ણા નદીનું મહત્ત્વ આ મંદિર કૃષ્ણા નદીના કિનારે આવેલું છે, જ્યાં નદીની તળેટીને પાતાળ ગંગા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ભક્તો અહીં પવિત્ર સ્નાન કરીને ભગવાન મલ્લિકાર્જુનના દર્શન માટે જાય છે.

શ્રીશૈલમ મંદિર એક એવું કેન્દ્ર છે જે ફક્ત ધર્મનું જ નહીં, પરંતુ ઈતિહાસ, કલા અને સ્થાપત્યનું પણ જીવંત પ્રતીક છે.