બદલાતી વ્યાપક અર્થવ્યવસ્થામાં ગ્રામીણ રોજગાર પર પુનર્વિચાર

પ્રોફેસર જ્યોતિષ સત્યપાલન, રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ વિકાસ અને પંચાયતી રાજ સંસ્થાન (NIRDPR)

ભારતની ગ્રામીણ રોજગાર ગેરંટી યોજના એવા સમયે ડિઝાઇન કરવામાં આવી હતી જ્યારે ગ્રામીણ અર્થતંત્રો ગંભીર આર્થિક સંકટ, મર્યાદિત બિન-કૃષિ તકો અને નબળા માળખાકીય સુવિધાઓનો સામનો કરી રહ્યા હતા. બે દાયકા પછી, મેક્રોઇકોનોમિક લેન્ડસ્કેપ બદલાયો છે. ગરીબીમાં ઘટાડો થયો છે, ગ્રામીણ કનેક્ટિવિટીમાં સુધારો થયો છે અને નાણાકીય સમાવેશનો વિસ્તાર થયો છે. આ હોવા છતાં જાહેર રોજગારની માંગ યથાવત્ છે, મુખ્યત્વે સંપૂર્ણ વંચિતતાને કારણે નહીં પરંતુ આજીવિકાના જોખમો, જળવાયુ અસ્થિરતા અને અસમાન પ્રાદેશિક વિકાસને કારણે છે. આ ફેરફારો રોજગાર ગેરંટી માળખામાં સુધારાની માંગ કરે છે.

મેક્રોઇકોનોમિક દ્રષ્ટિકોણથી વેતન-આધારિત રોજગાર કાર્યક્રમો લાંબા સમયથી ગ્રામીણ અર્થતંત્રને સ્થિર કરવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તેઓ મંદી દરમિયાન વપરાશને સરળ બનાવે છે, સ્થળાંતર ઘટાડવામાં મદદ કરે છે અને રોજગારની તકો અસ્થિર રહેતા ક્ષેત્રોમાં માંગને ટેકો આપે છે. કુલ ઘરેલુ ઉત્પાદન (GDP)માં કૃષિનો હિસ્સો ઘટ્યો હોવા છતાં તે હજુ પણ કાર્યબળના મોટા ભાગને રોજગારી આપે છે,

જ્યારે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં બિન-કૃષિ રોજગાર સર્જન સ્થિર વિકલ્પો પૂરા પાડવા માટે પૂરતી ઝડપથી વધ્યું નથી. આ માળખાકીય અસંતુલન સમજાવે છે કે શા માટે જાહેર રોજગાર આવશ્યક છે. વિકસિત ભારત – રોજગાર અને આજીવિકા મિશન (ગ્રામીણ) બિલ, 2025 ગ્રામીણ રોજગારને વ્યાપક નાણાકીય માળખામાં એકીકૃત કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. તેને ફક્ત કલ્યાણ ખર્ચ તરીકે ગણવાને બદલે, બિલ આજીવિકા સુરક્ષાને ઉત્પાદકતા, સંપત્તિ નિર્માણ અને યોજનાઓના સંકલન સાથે જોડે છે, જે વિકસિત ભારત 2047ના લાંબા ગાળાના વિકાસ દ્રષ્ટિકોણ સાથે સુસંગત છે.

છેલ્લા બે દાયકાનો અનુભવ દર્શાવે છે કે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં પગારદાર રોજગારની જરૂરિયાત હજુ પણ પૂર્ણ થઈ નથી. લાંબા ગાળાની ગરીબીમાં ઘટાડો થયો હોવા છતાં, ગ્રામીણ પરિવારોનો નોંધપાત્ર હિસ્સો આબોહવા પરિવર્તન, આરોગ્ય કટોકટી અને બજારના વધઘટ માટે સંવેદનશીલ રહે છે. વરસાદ આધારિત, આદિવાસી અને દુષ્કાળગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં જાહેર રોજનગારની મજબૂત માંગ ચાલુ રહે છે. આ સતત ગરીબીને બદલે આવકની અસ્થિરતા દર્શાવે છે. વધુમાં, અમલીકરણના પરિણામો કાનૂની હકો અને વાસ્તવિક ઉપલબ્ધતા વચ્ચે સતત અંતર દર્શાવે છે.

જોકે કાયદો પ્રતિ ઘર 100 દિવસની રોજગારની ગેરંટી આપે છે, તેમ છતાં મોટાભાગના વર્ષોમાં પૂરા પાડવામાં આવતા કામકાજના દિવસોની સરેરાશ સંખ્યા આ થ્રેશોલ્ડથી ઘણી નીચે આવી ગઈ છે. આ સ્વચાલિત સ્થિરીકરણ તરીકે જાહેર રોજગારની ભૂમિકાને નબળી પાડે છે અને મંદી દરમિયાન ગ્રામીણ માંગને ટેકો આપવાની તેની ક્ષમતા ઘટાડે છે. તેથી, પ્રતિ ઘર 100 થી 125 દિવસની વૈધાનિક ગેરંટી વધારવી એ એક મહત્વપૂર્ણ મેક્રોઇકોનોમિક નિર્ણય છે. તે સંવેદનશીલ પરિવારો માટે આવકની આગાહીમાં સુધારો કરે છે અને જાહેર ખર્ચની પ્રતિચક્રીય ભૂમિકાને મજબૂત બનાવે છે. આબોહવા-સંબંધિત મુશ્કેલીઓ અથવા કૃષિ મંદીના સમયમાં, આવા વિસ્તરણ સ્થાનિક અર્થતંત્રોમાં વપરાશ જાળવવા અને સમસ્યાઓને મર્યાદિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે.

ભૂતકાળના અનુભવોમાંથી એક મહત્વપૂર્ણ નાણાકીય બોધપાઠ એ છે કે સંપત્તિ નિર્માણ સાથે જોડાયેલ ગ્રામીણ રોજગાર વધુ અસરકારક પરિણામો આપે છે. સમય જતાં, જળ સંરક્ષણ, જમીન વિકાસ અને કુદરતી સંસાધન વ્યવસ્થાપન પહેલ દ્વારા રોજગારનો નોંધપાત્ર હિસ્સો ઉત્પન્ન થયો છે. આ રોકાણોએ પાકની તીવ્રતામાં સુધારો, ભૂગર્ભજળ સ્થિરતા અને દુષ્કાળની સંવેદનશીલતામાં ઘટાડો સહિત અનેક લાભો પ્રાપ્ત કર્યા છે.

નવું માળખું રોજગાર આયોજનના કેન્દ્રમાં પાણીની સુરક્ષા, મૂળભૂત ગ્રામીણ માળખાકીય સુવિધાઓ, આજીવિકા સંપત્તિ અને આબોહવા-સ્થિતિસ્થાપક પ્રવૃત્તિઓને મૂકે છે. આ રોજગાર ખર્ચને મુખ્યત્વે મહેસૂલ ખર્ચ તરીકે જોવાથી તેને વિકેન્દ્રિત જાહેર રોકાણ તરીકે ઓળખવા તરફના પરિવર્તનને ચિહ્નિત કરે છે. નાણાકીય દ્રષ્ટિકોણથી તે જાહેર ખર્ચના ઉત્પાદન મૂલ્યમાં સુધારો કરે છે અને મધ્યમ ગાળાના વિકાસને પ્રોત્સાહન આપે છે. સંપત્તિ-સઘન રોજગાર સંવેદનશીલ ક્ષેત્રોમાં રાહત ખર્ચ પર વારંવાર નિર્ભરતા ઘટાડીને ભવિષ્યના નાણાકીય દબાણને પણ ઘટાડે છે. આ અર્થમાં, બિલ ટૂંકા ગાળાના આવક સહાયને લાંબા ગાળાના ઉત્પાદકતા લાભો સાથે સંરેખિત કરે છે.

અગાઉના અમલીકરણમાં બીજો અવરોધ વિભાજિત યોજનાઓ હતી. અલગ, યોજના-આધારિત કાર્યો મર્યાદિત પાયે અને સંપત્તિની ગુણવત્તા નબળી પાડે છે. ઉન્નત ગ્રામ પંચાયત યોજનાઓની રજૂઆતથી સંકલિત, ગ્રામ-સ્તરીય વિકાસ યોજનાઓમાં રોજગાર કાર્યોને એકીકૃત કરીને આ સમસ્યાનો ઉકેલ આવ્યો છે.

અવકાશી સાધનોનો ઉપયોગ કરીને તૈયાર કરાયેલ અને રાષ્ટ્રીય આયોજન પ્લેટફોર્મ સાથે સંકલિત, આ યોજનાઓ માળખાકીય સુવિધાઓ, પાણી, આવાસ અને આજીવિકા રોકાણોમાં સંકલન સુધારે છે. એકીકૃત ગ્રામીણ માળખાગત માળખામાં કાર્યોને એકીકૃત કરવાથી ડુપ્લિકેશન ઘટે છે અને જાહેર રોકાણની કાર્યક્ષમતામાં સુધારો થાય છે. આ ગ્રામીણ રોજગારને સમાંતર સિસ્ટમ તરીકે ગણવાને બદલે વ્યાપક વિકાસ પ્રક્રિયામાં મૂકે છે. રાજ્યોને ઉચ્ચ વાવણી અને લણણીની મોસમ દરમિયાન 60 દિવસ સુધી જાહેર કાર્યોને થોભાવવાની મંજૂરી આપતી જોગવાઈ શ્રમ બજાર પર સ્પષ્ટ અસર કરે છે.

આ સમયગાળા દરમિયાન, કૃષિ કામદારોની માંગ વધે છે, જેના કારણે બજાર વેતનમાં વધારો થાય છે. એક સાથે ચાલી રહેલા મોટા જાહેર કાર્યોના પ્રોજેક્ટ્સ શ્રમની ઉપલબ્ધતા પર દબાણ લાવી શકે છે, ખેડૂતો માટે ઇનપુટ ખર્ચમાં વધારો કરી શકે છે અને ઉત્પાદનને અસર કરી શકે છે. સ્થાનિક રીતે નિર્ધારિત સમયમર્યાદામાં જાહેર રોજગારને મર્યાદિત કરવાથી કૃષિ પ્રવૃત્તિઓમાં વિક્ષેપો અટકાવવામાં મદદ મળે છે. મહત્વપૂર્ણ રીતે, ઉચ્ચ વાર્ષિક રોજગાર ગેરંટી કામકાજના દિવસોમાં મોસમી ઘટાડાને વળતર આપે છે. આગોતરા આયોજન સાથે, દુર્બળ સમયગાળા દરમિયાન પણ રોજગારનું વિતરણ કરી શકાય છે, જેનાથી એકંદર ઉપલબ્ધતામાં ઘટાડો થાય છે અને કૃષિ ઉત્પાદકતા અને વેતન આવક બંનેને ટેકો મળે છે.

આ બિલમાં રાજકોષીય આગાહી સુધારવા માટે પ્રમાણભૂત ફાળવણીની પણ જોગવાઈ છે. નિયમો-આધારિત ફાળવણી રાજ્યોને મધ્યમ-ગાળાના રાજકોષીય માળખામાં રોજગાર ખર્ચનું આયોજન કરવાની મંજૂરી આપે છે, જે વિલંબિત ભરપાઈ અને પ્રતિક્રિયાશીલ બજેટ જેવી સમસ્યાઓનું નિરાકરણ લાવે છે. વહેંચાયેલ રાજકોષીય જવાબદારી વધુ સારી સંપત્તિ પસંદગી અને જાળવણીને પણ સરળ બનાવે છે. વધુમાં, ઇક્વિટી ચિંતાઓ માટે પારદર્શક ફાળવણી માપદંડ, ભંડોળની સમયસર પહોંચ અને રાજકોષીય રીતે નબળા રાજ્યો માટે સલામતીની જરૂર છે. ડિજિટલ દેખરેખ, જાહેર રિપોર્ટિંગ અને મજબૂત સામાજિક ઓડિટ પર ભાર ખર્ચ શિસ્ત સુધારવા અને ડિલિવરી સિસ્ટમમાં વિશ્વાસ પુનઃસ્થાપિત કરવાનો છે.

મહત્વપૂર્ણ વાત એ છે કે, બિલ રોજગાર ગેરંટીના મૂળભૂત અધિકારો-આધારિત સિદ્ધાંતોને જાળવી રાખે છે, જેમાં નોકરી ગુમાવવાના કિસ્સામાં સૂચિત વેતન દર અને બેરોજગારી ભથ્થું સામેલ છે. જે બદલાયું છે તે આ અધિકારો પૂરા પાડવા માટેનું માળખું છે. જળવાયુ જોખમો, અસમાન વિકાસ અને શ્રમ બજાર વિક્ષેપોથી પ્રભાવિત ગ્રામીણ અર્થતંત્રમાં, જાહેર રોજગાર એક મહત્વપૂર્ણ મેક્રોઇકોનોમિક સાધન રહે છે. હકદારીનો વિસ્તાર કરીને, યોજનાઓમાં સુધારો કરીને, સંપત્તિ ગુણવત્તા અને નાણાકીય શિસ્તને મજબૂત કરીને, નવું માળખું ગ્રામીણ રોજગારના મૂળ વચનને નવીકરણ કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. બદલાતા મેક્રોઇકોનોમિક લેન્ડસ્કેપમાં અનુભવો પર આધારિત સુધારાઓ પીછેહઠ નથી, પરંતુ નવિનીકરણ છે.