ભારત અને બાંગ્લાદેશમાંથી પસાર થતી નદી તિસ્તા રીવર પ્રોજેક્ટમાં ચીનને કેમ રસ છે?

બાંગ્લાદેશને તિસ્તા રિવર કોમ્પ્રિહેન્સિવ મેનેજમેન્ટ એન્ડ રિસ્ટોરેશન પ્રોજેક્ટ માટે લગભગ $987.27 મિલિયનની જરૂર છે, ભારત અને ચાઈના બંનેને આ પ્રોજેક્ટમાં રસ છે. ચાઈના 15 ટકા ખર્ચ લઈ પ્રોજેક્ટ પૂર્ણ કરવા તૈયાર છે. 

નવી દિલ્હી,  ભારતના સિક્કિમમાં હિમાલયની ટોચ પર, ખાંગસે અને ઝેમુ ગ્લેશિયર્સમાંથી, જે શક્તિશાળી કંચનજંગાના ઉત્તર-પૂર્વમાં ત્સો લ્હામો સરોવરનમાંથી તિસ્તા નદીનો પ્રવાહ જીવંત બને છે. નદી મોટા અને નાના, તેના પ્રવાહના પ્રવાહો સાથે ભેગા થતા પર્વતોમાંથી નીચે તરફ આગળ વધે છે; અને તેની સૌથી મહત્વપૂર્ણ ઉપનદી – રંગીત નદી – દાર્જિલિંગના તિસ્તા બજારમાં પવિત્ર સંગમ પર, ઉત્તર બંગાળના કૂચ બિહાર જિલ્લામાં મેખલીગંજમાં આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદ પાર કરતા પહેલા, જ્યાં તે બાંગ્લાદેશમાં પ્રવેશ કરે છે, બ્રહ્મપુત્રાને મળે છે અને બંગાળની ખાડીમાં વહે છે.

ઉદ્ભવ સ્થાનથી તિસ્તા આશરે 414 કિલોમીટર લાંબી છે,  1787 પહેલા, જ્યારે રંગપુરમાં આવેલા પ્રલયથી નદીના કાંઠા તૂટી ગયા હતા અને નદીના પ્રવાહમાં ફેરફાર થયો હતો, ત્યારે તિસ્તા નદીના પાણીની વહેંચણીને લઈ હતી. હાલના બાંગ્લાદેશના ઉત્તરીય પ્રદેશોની મુખ્ય નદી. આજે પણ, તે સિંચાઈ અને માછીમારી પ્રવૃત્તિઓ માટે દેશની ચોથી સૌથી મોટી ટ્રાન્સબાઉન્ડ્રી નદી છે.

તિસ્તા બેરેજ પ્રોજેક્ટ માત્ર પશ્ચિમ બંગાળમાં જ નહીં પરંતુ સમગ્ર પૂર્વીય પ્રદેશમાં સૌથી મોટી સિંચાઈ યોજનાઓમાંની એક છે. તે 9.22 લાખ હેક્ટરનું નિર્માણ કરશે. પશ્ચિમ બંગાળના છ ઉત્તરીય જિલ્લાઓમાં સિંચાઈની સંભવિતતા અને કેનાલ ફોલ્સમાંથી 67.50 મેગાવોટ હાઇડ્રોપાવર પેદા કરી શકાય તેમ છે.

તિસ્તા નદી ભારત અને બાંગ્લાદેશમાં સિંચાઈ અને જળવિદ્યુત ઉત્પાદન માટે એક મહત્વપૂર્ણ જળ સ્ત્રોત છે. તે પ્રદેશના અર્થતંત્ર અને ઇકોલોજીમાં પણ મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. નદી વિવિધ વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીસૃષ્ટિને ટેકો આપે છે, જેમાં એક શિંગડાવાળા ગેંડા અને બંગાળ વાઘ જેવી અનેક લુપ્તપ્રાય પ્રજાતિઓનો સમાવેશ થાય છે.

ઉપલબ્ધ માહિતી અનુસાર, નદીનો પૂરનો મેદાન આજે બાંગ્લાદેશમાં 2,750 ચોરસ કિલોમીટરના વિસ્તારને આવરી લે છે. તેનો કેચમેન્ટ વિસ્તાર તેની વસ્તીના 8.5 ટકા – આશરે 10 મિલિયન લોકો – અને 14 ટકા પાક ઉત્પાદનને ટેકો આપે છે.

સપ્ટેમ્બર 2016 માં, બાંગ્લાદેશ જળ વિકાસ બોર્ડે ઉત્તર બાંગ્લાદેશના બૃહદ રંગપુર પ્રદેશના લાભ માટે તિસ્તાનું વધુ સારી રીતે સંચાલન કરવા માટે તકનીકી અભ્યાસ હાથ ધરવા પાવરચીના અથવા પાવર કન્સ્ટ્રક્શન કોર્પોરેશન ઓફ ચાઇના સાથે સમજૂતી કરાર (એમઓયુ) કર્યો.

બાંગ્લાદેશને તિસ્તા રિવર કોમ્પ્રિહેન્સિવ મેનેજમેન્ટ એન્ડ રિસ્ટોરેશન પ્રોજેક્ટ માટે લગભગ $987.27 મિલિયનની જરૂર છે. સત્તાવાર રીતે, બાંગ્લાદેશનું કહેવું છે કે તે વિશ્વ બેંક, જાપાન ઇન્ટરનેશનલ કોઓપરેશન એજન્સી અને ચીન સરકાર સાથે વાતચીત કરી રહ્યું છે. પરંતુ જળ સંસાધન મંત્રાલયના વરિષ્ઠ સચિવ કબીર બિન અનવરે મીડિયાને જણાવ્યું છે કે ચીને મેગા પ્રોજેક્ટને ફંડ આપવા માટે રસ દર્શાવ્યો છે.

ભારતમાં તિસ્તાના પાણીના અપસ્ટ્રીમથી પાંચ જિલ્લાઓમાં એક લાખ હેક્ટરથી વધુ જમીન પ્રભાવિત થાય છે અને સૂકી ઋતુ દરમિયાન તીવ્ર અછતનો સામનો કરે છે. બાંગ્લાદેશ તિસ્તા નદીના પાણીના પુરવઠાના 50 ટકા ઇચ્છે છે, ખાસ કરીને ડિસેમ્બર અને મે વચ્ચેના મહિનામાં વાર્ષિક, જ્યારે ભારત 55 ટકા હિસ્સાનો દાવો કરે છે.

છેલ્લા કેટલાક મહિનાઓના વિકાસને જોતાં, તે સ્પષ્ટ થઈ રહ્યું છે કે ભારત ફરીથી બાંગ્લાદેશ અને દક્ષિણ એશિયામાં ચીનના વધતા જતા ઘૂસણખોરીને નિયંત્રિત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે.

હિમાલયમાંથી નિકળતી નદીઓ અને તેની ઉપર આવેલા ડેમ તેમજ કયા દેશમાંથી પસાર થાય છે. 

બાંગ્લાદેશની રાજધાની ઢાકાએ ભારત અને ચીન વચ્ચે સારું સંતુલન જાળવ્યું હતું અને તેના ફાયદા માટે પ્રાદેશિક સત્તાનું રાજકારણ રમ્યા. જો કે, કોઈએ વિચારવાની જરૂર છે કે તે આ નીતિ સાથે કેટલો સમય ચાલુ રાખી શકશે. શેખ હસીના સત્તા પર હતાં તે પહેલા ભારત જશે કે ચીનને લઈને ઘણી અટકળો લગાવવામાં આવી રહી હતી. પરંતુ બાંગ્લાદેશના શેખ હસીના પહેલા ભારત આવીને પ્રધાનમંત્રી મોદીને મળે છે અને ત્યારબાદ ચીન જાય છે પરંતુ ચીનમાં જીનપીંગ શેખ હસીનાને મળતા નથી અને ઉચ્ચ અધિકારીઓની મુલાકાત પછી શેખ હસીના નિરાશ થઈ વિઝીટ ટૂંકાવી પાછી પોતાના વતન આવે છે.

નવી દિલ્હી માટે ચિંતાના મુખ્ય ક્ષેત્રોમાંનું એક દક્ષિણ એશિયાઈ ક્ષેત્રમાં વધતા દેવાનો પડકાર છે. બાંગ્લાદેશ પાસે બેઇજિંગને ઘણી બાકી લોન છે, અને તાજેતરમાં તેણે વ્યવસાયોને કાચા માલની આયાત કરવામાં મદદ કરવા અને બજેટ સપોર્ટ માટે બેઇજિંગ પાસેથી $3 બિલિયનની સોફ્ટ લોનની વિનંતી ફરીથી લંબાવી છે. ‘દરો અને ચુકવણીની રીત અંગેની ચર્ચા બાકી છે. ઢાકા પર ચીન પર લગભગ $6 બિલિયનનું બાહ્ય દેવું છે.

એપ્રિલમાં, હસીનાએ ત્યાં સુધી વિનંતી કરી હતી કે ઢાકાને દક્ષિણ વિસ્તારના વિકાસ માટે બેઇજિંગની મદદની જરૂર છે. બાંગ્લાદેશ પણ બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઇનિશિયેટિવ (BRI) પર હસ્તાક્ષર કરનાર છે.

ચીને તિસ્તા રિવર કોમ્પ્રિહેન્સિવ મેનેજમેન્ટ એન્ડ રિસ્ટોરેશન પ્રોજેક્ટ વિકસાવવામાં પણ રસ દાખવ્યો છે. આ $1 બિલિયનનો પ્રોજેક્ટ હશે. અહીં ભારત માટે પડકાર એ છે કે આ પ્રોજેક્ટ ઉત્તરપૂર્વીય ક્ષેત્રમાં ભારતના ‘ચિકન નેક’ની ખૂબ નજીક હશે. બેઇજિંગે ઔપચારિક પ્રોજેક્ટ સબમિટ કર્યો હોવા છતાં, નવી દિલ્હી
જો પ્રોજેક્ટ બેઇજિંગને આપવામાં આવે તો તેણે તેનો રસ દર્શાવ્યો છે અને તેની સુરક્ષાની ચિંતાઓ વ્યક્ત કરી છે.

ચીન માટે, દક્ષિણ એશિયા તેની વૈશ્વિક ભૌગોલિક રાજકીય આકાંક્ષાઓ માટે જરૂરી છે. મોટા ભાગના દેશો આજે બેઇજિંગ (ચીન) તરફ ઝુકી રહેલા જણાય છે. પાકિસ્તાન ઉપરાંત માલદીવ, શ્રીલંકા અને નેપાળ જેવા દેશોએ ચીન સાથે ગાઢ આર્થિક અને રાજકીય સંબંધો વિકસાવ્યા હોવાનું જણાય છે. આવા પ્રવેશ સાથે, બેઇજિંગ એ વિચાર સામે સતત દલીલ કરે છે કે દક્ષિણ એશિયાએ નવી દિલ્હીના પ્રભાવનું કુદરતી ક્ષેત્ર છે. આ તમામ દેશો મોટા દેવાની જાળના પડકારો સાથે પણ સંઘર્ષ કરી રહ્યા છે.

બાંગ્લાદેશ-ચીનના વધતા સંબંધોએ ભારતને તેની રાજદ્વારી સ્થિતિ અને પ્રાદેશિક રાજકારણ પર પુનર્વિચાર કરવા માટે પ્રેરિત કરવું જોઈએ. આ ક્ષેત્રમાં ચીનની પહોંચને પડકારવા માટે વધુ સક્રિય અને સતત પ્રયત્નોની જરૂર છે. જો કે, પ્રશ્ન રહે છે: શું ભારત આ ક્ષેત્રમાં ચીનની હાજરીની તીવ્રતાનો સામનો કરી શકશે? ભારત તેના સંબંધો સુધારવા માટે કામ કરી રહ્યું છે અને તેના પડોશીઓને મદદ કરી રહયુ છે.