મહાભારતમાં નારાયણી સેનાનું રહસ્ય – માત્ર 2 અક્ષૌહિણી સેના કૌરવો સાથે કેમ જોડાઈ? બાકી 9 સેનાનું શું થયું?

અમદાવાદ, મહાભારતના ઈતિહાસમાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની નારાયણી સેનાનું વિશેષ સ્થાન છે. આ સેના તત્કાલિન સમયમાં અત્યંત શક્તિશાળી અને અદ્વિતીય માનાતી. પ્રચલિત માન્યતા મુજબ, શ્રીકૃષ્ણ પાસે કુલ અગિયાર અક્ષૌહિણી સેનાનું બળ હતું. છતાં, આશ્ચર્યજનક વાત એ છે કે કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધમાં તેના પૈકી માત્ર બે અક્ષૌહિણી સેના જ સામેલ થઈ હતી.

મહાભારતના ધર્મયુદ્ધમાં પાંડવો તથા કૌરવો વચ્ચે અડીખમ ટક્કર થઈ હતી, જેમાં દેવકીનંદન શ્રીકૃષ્ણની નારાયણી સેના એક અનોખું અધ્યાય બની ગઈ.

ઇતિહાસકારો તથા પુરાણોના અભ્યાસ અનુસાર, કૃષ્ણ પાસે કુલ અગિયાર અક્ષૌહિણી સૈન્યબળ હતું. છતાં યુદ્ધક્ષેત્રે કૌરોની તરફથી માત્ર બે અક્ષૌહિણી સેના જ યુદ્ધમાં સામેલ થઈ હતી. આ અનોખી પરિસ્થિતિ પાછળના કારણોને આજે પણ સંશોધકો ઊંડાણથી સમજવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છે.

દુર્યોધનને મળી નારાયણી સેના
જ્યારે પાંડવો અને કૌરવો બંને શ્રીકૃષ્ણ પાસે સહાય માટે આવ્યા, ત્યારે કૃષ્ણે સ્પષ્ટ પસંદગીનો વિકલ્પ આપ્યો હતો –

એક તરફ બિનશસ્ત્ર ધારણ કરનાર કૃષ્ણ પોતે.
બીજી તરફ તેમની અદમ્ય નારાયણી સેના.
અર્જુને કૃષ્ણને પોતે પસંદ કર્યા, જ્યારે દુર્યોધને આખી નારાયણી સેના લઇ લીધી. અહીંથી બે અક્ષૌહિણી સેના કૌરોની બાજુએથી યુદ્ધમાં ઉતરી.

બાકીની નવ અક્ષૌહિણી ક્યાં ગઈ?
ધર્મગ્રંથોની વિવિધ વ્યાખ્યાઓ મુજબ, નારાયણી સેનાની સંપૂર્ણ ગણતરી અગિયાર અક્ષૌહિણી હોવા છતાં, વાસ્તવમાં કેવળ એક ભાગીય દળ દુર્યોધનને આપવામાં આવ્યું હતું. કેટલીક મુખ્ય માન્યતાઓ આ મુજબ છે:

એક અક્ષૌહિણીમાં કુલ 2,18,700 યુદ્ધા (Warriors) હોય છે, જેમાં દરેક રથ અને હાથી સોશિયલ યુનિટ મુજબ જુદા-જુદા લશ્કરી શક્તિ દર્શાવે છે. આવી 11 અક્ષૌહિણી સેના હતી જેમાંથી 2 કૌરવો માટે લડી હતી. 

શ્રીકૃષ્ણે તમામ સેનાનું દાન નહોતું આપ્યું; માત્ર બે અક્ષૌહિણી દળ દુર્યોધનને સોંપ્યા.

શેષ નવ અક્ષૌહિણી દળ દ્વારકા રાજ્યના રક્ષણ માટે જ તૈનાત રહ્યા.
કેટલાક પુરાણોમાં ઉલ્લેખ છે કે શ્રીકૃષ્ણે જાણતા હોતાં કૌરવોને મર્યાદિત બળ આપ્યું, જેથી પાંડવો ધર્મયુદ્ધમાં વિજયી બની શકે.
એક માન્યતા મુજબ, શાસ્ત્રીય લેખોમાં “અગિયાર અક્ષૌહિણી”નો ઉલ્લેખ તાકાતના પરિમાણ તરીકે છે, હકીકતમાં યુદ્ધ માટે પૂર્વથી નક્કી કરેલી સંખ્યામાં જ દળ ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવ્યું.

ઐતિહાસિક સંદેશ –મહાભારત દર્શાવે છે કે સૈન્યના પરિમાણ કરતાં ધર્મ, નીતિ અને સત્યનું બળ વધારે મહત્વનું હોય છે. શ્રીકૃષ્ણે પોતે શસ્ત્ર ન ઉઠાવતાં હોવા છતાં પાંડવોને દિવ્ય રણનીતિ અને માર્ગદર્શન આપી ધર્મની જીત સુનિશ્ચિત કરી.

પરિણામ: નારાયણી સેના અગિયાર અક્ષૌહિણી ગણાતી, પણ મહાભારત યુદ્ધમાં માત્ર બે અક્ષૌહિણી જ સામેલ થઈ. બાકી નવ બે તરફથી લડવા આવ્યા નહોતા; તેઓ દ્વારકાના રક્ષણ માટે રહ્યા કે પછી અધ્યાત્મિક-ધાર્મિક વ્યાખ્યાઓ અનુસાર કદી યુદ્ધ માટે આપવામાં જ આવ્યા નહોતા.

અંધક –એ યુદ્ધકૌશલ્યમાં નિપુણ, યુદ્ધપ્રિય અને શૂરવીર, કૃષ્ણના યાદવ કુળના એક મહત્વના શાખા.

વૃષ્ણિ યદુ વંશના એક પાંચાળ શાખા, જેમાં શ્રીકૃષ્ણ પોતે હતા. વૃષ્ણિઓએ નારાયણી સેના માટે મોટો ફાળો આપ્યો હતો.
સાત્યકી અને પ્રભાસ વગેરે ક્લાન, નારાયણી સેના મળી, તેમાં સાત્યકી, જે યાદવ સાથે ચોક્કસ રીતે જોડાયેલા છે, તેમના જેવી અન્ય શાખા સામેલ હતી. (સાત્યકી “સાત્વત” કહેવાતા કુળ સાથે જોડાયેલ છે.)

નર, અબીર/ગોપા (અભીર)
આ વધી પ્રખ્યાત છે કે કૃષ્ણની સેના મોટાભાગે “અભીર ગોપા” – ગોવાળાઓ ગોપ-યાદવોમાંથી સંગઠિત થયેલી હતી.
યોગતમ આ ચાર મુખ્ય ગુટ નારાયણી સેનાના મૂળ આધાર હતા.

આ ઉપરાંત નારાયણી સેના ચતુરંગિણી એટલે કે ઓટલા (પદાતી), ઘોડેસવાર, હાથીદળ અને રથદળથી સુસજ્જ હતી.

નારાયણી સેના મુખ્યત્વે “યાદવ કુળના” ચાર ગોટું – અંધક, વૃષ્ણિ, સાત્વત (સાત્યકી પ્રજાતિ), અને અભીર (ગોપ)માંથી બનેલી દેવયોગસંપન્ન અને યોદ્ધાઓથી ભરપૂર અદ્ભુત દળ હતી

એક અક્ષૌહિણીમાં કુલ 2,18,700 યુદ્ધા (Warriors) હોય છે, જેમાં દરેક રથ અને હાથી સોશિયલ યુનિટ મુજબ જુદા-જુદા લશ્કરી શક્તિ દર્શાવે છે.

રથ (Chariots) 21,870,  હાથી (Elephants), 21,870 ઘોડેસવાર (Horses),  65,610,  પગદળ (Soldiers/Infantry) 1,09,350