હાર્ટએટેક: હૃદયરોગના હુમલાના કારણો

હૃદયરોગ (Coronary Heart Disease) આ પૈકી કોઇ એક ધમનીમાં મુશ્કેલી નિર્માણ થાય તો તેમાંથી વહેનરી કરતનું પ્રમાણ ઓછો થાય છે અને હૃદયને રક્ત અપુરતું મળે છે. જો કોઇ કારણથી હૃદયમાં થનારો રક્તપુરવઠો પુર્ણ બંઘ પડે અથવા મોટા પ્રમાણમાં બંઘ પડે તો એક જટ્કમાં હૃદય બંઘ પડે છે.

તેને હૃદયરોગનો હુમલો કહે છે. આપણું હૃદય છાતીના પાંસળીઓમાં મધ્યભાગમાં થોડી ડાબી બાજુમાં આવેલ હોય છે આની ઘણાં લોકોને માહિતી હોય છે. કોરોનરી ધમનીઓમાં ચરબીના ઘર બનતા ધીરે ધીરે સંકોચાઈ જાય છે. જેની શરૂઆત જીવનના પહેલા દશકામાં ચરબીના નાના સ્તરથી લઈને ગંભીર સંકીચાવા જેમ કે 70% થી લઈને 100% ગામની બંધ થવી

કોરોનરી ધામની 60%-70% થી વધારે સંકોચાતા લોહીના પરિભ્રમણ, હૃદયના સ્નાયુઓને લોહી ઓછું પહોંચતા મહેનત કરતા છાતીમાં દુઃખાવો થવો અને કાર્યક્ષામતામાં ઘણી મર્યાદા આવવી જેમ કે આરામ કરતી વખતે છાતીમાં દુઃખાવો અથવા થોડું કામ કરતા છાતીમાં દુઃખાવો થવો જેમ કે જમ્યા પછી ચાટી ભારે થવી.

આ હૃદયનું કાર્ય પણ યોગ્ય રીતે ચાલુ હોય છે. કેટલાક કારણોને લીધે આ રક્ત પુરવઠો ઓછો થવા લાગે છે જેને લીધે છાતી, ગર્દન, પીઠ, હાથ આ પૈકી એક અથવા અનેક જગ્યાએ દુ:ખાવો થવા લાગે છે અને તેને અઁન્જાયના પેકટરીસ (angina Pectoris) કહે છે. ત્રણ મુખ્ય ઘમનીઓ દ્વારા હૃદયને રક્ત પુરવઠો મળે છે. જમણી હૃદયધમની થી હૃદયની જમણી બાજુ રકતરનો પુરવઠો થાય છે. જ્યો ડાબી બાજુમાં રક્ત પુરવઠો કરવા માટે બે ધમનીઓ હોય છે.

આગળ ડાબી બાજુ નીચેની ધમની હૃદયના આગળના ભાગમાં રકતનું પુરવઠો કે છે અને વળાંક લઈ પાછળ તરફ઼્અ આવેલી ધમની હૃદયના ભાગને રકતનું પુરવઠો કરે છે. આ પ્રમુખ હૃદય ધમનીઓને આગળ જતાં અનેક ફ઼્આટા પડે છે અને તે સર્વ હૃદયને રક્ત પુરવઠો કરે છે. આ ધમનીઓના રક્ત પુરવઠામાં આવતી મુશ્કેલી શેના દ્વારા થઈ શકે છે ઘણાં લોકોના હૃદયધમનીમાં મુશ્કેલી આવવાનું જણાય આવે છે.

( આ મુશ્કેલીને પ્લાક-Plaque, અઁથેરોસ્કલેરૉસિસ- Atherosclerosis, અથવા આર્ટિરિઓ સ્કલેરૉસિસ- arteriosclerosis એવું કહે છે.) આ મુશ્કેલીઓમાં છાતીમાં દુ:ખાવો, હૃદયને રક્ત ઓછો મળવાથી અને હૃદયરોગના આચંકાનો મુખ્ય કારણ હોવું જોઇએ એવું નિષ્કર્ષ કાઠવામાં આવ્યું છે. હૃદયરોગના દર્દીઓ માટે આ બધા લક્ષણોને કંટ્રોલમાં રાખવા અને એથેરોસ્કલેરોસિસ ફરી ના થાઈ તે માટે વૈદ્કીયે સલાહ મુજબ સારવાર શરુ કરી દેવી

જોયે જેવી કે અર્જુનછાલ ચૂર્ણ, સુ.જ્વાહરમોહરા રસ, રત્નરાજ, લશુનાદીવટી અને સાથે દીનદયાલ અથવા ત્રિફળા ચૂર્ણનું નિયમિત સેવન કરવું જરૂરી છે એન્ડ રેગ્યુલર એક્સરસાઈઝ જેવી કે ચાલવું,હળવું દોડવું અને હલકો ખોરાક. ગયા ૫૦-૬૦ વર્ષ પહેંલા હૃદય વિષયના વૈઘકીય ક્ષેત્રનું જ્ઞાન એ શબ વિચ્છેદન દ્વારા મળયું હતું. કારણ કે જીવંત વ્યક્તિના હૃદયનું નિરિક્ષણ અને અભ્યાસ કરવા માટે આવશ્યક સાધનો એ સમયમાં ઉપલબ્ધ નોહતાં.

 જેમને છાતીમાં દુખાવો, શ્વાસ ચડવો, પાલ્પીટેશન, હૃદયના ધબકારા સંભળાવવા, જલ્દી થાક લાગી જવો જેવા લક્ષણો દેખાય તો તરત સલાહ લો અને જલ્દીથી એની સલાહ અને દવા અનુસરો. કોરોનરી આર્ટરી ડિસીઝ (હૃદય રોગ) એટલે કોરોનરી ધમનીઓ (હૃદયને લોહી પોચાડતી નસો)નું સાંકડું થવું એ એક પરંપરાગત શબ્દ છે જે હૃદયની ધમનીઓ ચરબીના ઠાર જમવા અને એના પરિણામ જેમ કે થઈ ટૂટવો અને લોહીનું ગંઠાઈ જવું અને હૃદયરોગના હુમલા જેવી પરિસ્થિતિનું નિર્માણ થવું.

અચાનક ચરબીના થર થવાની હૃદયની ધમનીમાં લોહીનું પરિભ્રમણ ઓછું થઈ, લોહી ગંઠાઈ જવાથી, છાતીમાં તીવ્ર દુઃખાવો થાય અને હૃદયરોગના હુમલામાં પરિવર્તિત થઇ શકે અને તેના ઘાતક પરિણામો જેવા કે ધબકારા અનિયમિત થવા (એરિધમિયા), પમ્પ ફેલયોર, શ્વાસ ચડવો, અચાનક હૃદય બંધ થવું કે હૃદયના સ્નાયુઓને કાયમી નુકશાન પહોચવું કે બીપી ઘટી જવું એવી સ્થીતી થઈ શકે છે.

હાર્ટએટેકનું જોખમ નીયમીત કસરત સ્ટ્રેસ અને હૃદયરોગ સામે રક્ષણ આપવામાં ઉત્તમ છે – સૌથી મોટી સમસ્યા એ છે કે મોટા ભાગના લોકો બહુ જ જુજ પ્રમાણમાં કસરત કરે છે. જો તમે ગુસ્સામાં હો તો ઝડપથી દોડવા જવા પહેલાં કે જીમમાં વર્કઆઉટ પહેલાં તમારો ગુસ્સો નરમ પડવા દેજો. મોટા પાયા પર કરવામાં આવેલા એક આંતરરાષ્ટ્રીય અભ્યાસમાં જાણવામાં આવ્યું છે કે સ્ટ્રેસ કે અતી ગુસ્સામાં હો અને જો સખત કસરત કરવામાં આવે તો એકાદ કલાકમાં જ હાર્ટ એટેકની શક્યતા ત્રણગણી થઈ જાય છે.

પણ નવું સંશોધન જણાવે છે કે કસરત કરવાના લાભકારક અને નુકસાનકારક સમય હોય છે, અને એમાં આત્યંતીક નુકસાન થવાની શક્યતા રહેલી છે. આ અભ્યાસમાં મન અને શરીર વચ્ચેના સંબંધના વધુ પુરાવા પણ જોવા મળ્યા છે. જો તમે ગુસ્સામાં હો તો બહાર જઈ લાકડાં ફાડવામાં તમારો ગુસ્સો ઉતારવો ઠીક નહીં. એવું એક માનસશાસ્ત્રીનું કહેવું છે. પહેલાં પણ ગુસ્સો અને સખત કસરત હાર્ટ એટેક તરફ દોરી જાય છે એવું તારણ અમુક અભ્યાસમાં જોવા મળ્યું હતું,

પણ એ નાના પ્રમાણમાં કે એકાદ દેશમાં જોવા મળ્યું હતું. એક નવા અભ્યાસમાં લોકો કે જેને પહેલી જ વખત હાર્ટએટેક થયો હોય તેમનો આ અભ્યાસમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. એમાં ત્રણચતુર્થાંશ પુરુષો હતા. તેમને પુછવામાં આવ્યું હતું કે હાર્ટ એટેકના એક કલાક પહેલાં તેઓ ગુસ્સામાં હતા કે અપસેટ હતા, અથવા ભારે કસરત કરી હતી, અથવા એ જ સમયગાળામાં આગલા દીવસે? આ રીતે સંશોધનકર્તાઓએ હાર્ટ એટેકનાં જોખમોની સરખામણી કરી હતી.

ગુસ્સામાં હો કે અપસેટ હો તો હાર્ટએટેકનું જોખમ એક કલાકમાં બમણું થઈ જાય છે. સખત કસરત પણ એ જ રીતે જોખમકારક હોય છે. આ બંને એકી સાથે હોય તો હાર્ટ એટેકનું જોખમ ત્રણગણાથી પણ ઘણું વધી જાય છે. આ જોખમ સાંજે 6થી મધરાત સુધી સૌથી વધુ હોય છે, અને એમાં બીજી બાબતો જેવી કે ધુમ્રપાન, વધારે ઉંચું બ્લડપ્રેસર, શરીરનું વધુ પડતું વજન વગેરેનો સમાવેશ કર્યો નથી.

જે દર્દીઓએ જણાવ્યું હતું કે તેમને સ્ટ્રેસ હતો કે તેઓ ગુસ્સે ભરાયા હતા, તેઓ એવું માનવાને પ્રરાય કે આને લીધે હાર્ટ એટેક થયેલો. વળી વધુ પડતો શારીરીક શ્રમ બધાંને માટે સરખો નથી હોતો. કોઈકને માત્ર દાદરા ચડવાનો શ્રમ પણ વધુ પડતો હોય તો કોઈને મરેથોન દોડ. વળી આ અભ્યાસ માત્ર નીરીક્ષણ આધારીત હતો, આથી એનાથી આને કારણે આમ થયું એવું સાબીત કરી ન શકાય. પણ શક્યતા ખરી જ કે આ અભ્યાસ સારી જાતની માહીતી પુરી પાડે છે.

લોકોને અવીધીસર રીતે પસંદ કરી, તેમને ગુસ્સો અને વધુ પડતો શારીરીક શ્રમ આપવાનો પ્રયોગ કરી કેટલાને હાર્ટ એટેક થયો એવું તો ચકાસી ન શકાય.આપણે બધાએ જ આપણી લાગણીઓને સંભાળી લેવાની જરુર હોય છે, અને વધુ પડતા ગુસ્સા પર કાબુ રાખવાની જરુર છે જ.

વધુ પડતી સ્ટ્રેસની પરીસ્થીતીથી દુર રહેવું, એને જરા જુદા દૃષ્ટીકોણથી જોવાની ટેવ પાડવી, વાતચીત દ્વારા નીકાલ લાવવો, અને જરુર જણાય તેની મદદ લેવી.. સ્ટ્રેસ અને શ્રમ બ્લડપ્રેસર અને હૃદયના ધબકારા વધારી શકે છે, રક્તવાહીનીઓમાં લોહીનો પ્રવાહ બદલી શકે છે, અને હૃદયને પહોંચતા લોહીનો પુરવઠો ઘટાડી દે છે. હૃદયની ધમની જો પહેલેથી જ સાંકડી થઈ ગયેલી હોય તો આવા કારણને લઈને હૃદયને મળતું લોહી બંધ થઈ શકે અને હાર્ટ એટેક થઈ શકે.

વ્યાયામ-કસરત હૃદયરોગના હુમલાપછી ખરેખર કોઈ નુકસાન નથયું હોય તો વ્યાયામ-કસરત એ શ્રેષ્ઠ સારવાર છે. પ્રાણાયામ, ધ્યાન પણ હૃદયને બહુ જ મદદ કરે છે. અનુભવ આજે ઘણા તબીબ મિત્રો કહે છે કે, અમને એટેક ની તકલીફ છે ક્યારેક ચાલવા થી શ્વાસ ચડે, છાતી માં દુખાવો થયો હોય તપાસ કરતા ખબર પડે કે હાર્ટ બ્લોકેજ છે, ઓપરેશન ની સલાહ મળે છે ત્યારે અમે પણ અમારી ડીસ્પીરીન જેવી ટીકડી ની સાથે અર્જુન છાલનું ચૂર્ણ પાણી કે દૂધ સાથે સવારે –સાંજે નિયમિત લઈએ છીએ .

તો કેટલાક વર્ષ થઇ ગયા હજુ અમને દુખાવો કે શ્વાસ રોગ થયો નથી, ગભરામણ કે બળતરા કે સોંય ભોંક્યા જેવી વેદના થઇ નથી અને ચાર દાદરા ચડી જઈએ છીએ, અહી એમની ડીસ્પીરીન નો ફાળો ઓછો અને અર્જુન છાલ ના કારણે વધુ લાભ થયો છે તેવું ચોક્કસ થી સૌ સ્વીકારી રહે છે,

આયુર્વેદ માં અર્જુન છાલ ઉપરાંત ચોક્કસ નિદાન ના આધારે કૃમિ દૂર કરનાર લસણ, ખાખરા નાખી જ , વાવડીંગ, ઇન્દ્રજાવ, કમ્પીલક, આદુ , સુંઠ, હળદર, ત્રિફળા ઉપરાંત હૃદય ને બળ આપનાર પંચગવ્ય, સુવર્ણ, મધ, મરી અને દશમૂલ જેવી અનેક વિવિધ ઔષધીઓ નિષ્ણાત વૈધ અભ્યાસ અને અનુભવ થી આપે છે.

બાકી એક દાખલો એક બેન મારી પાસે આવ્યા જેમને મૂળ તો સ્તનનું કેન્સર હતુંતેની સારવાર ચાલતી હતી. પરંતુ તે સારવારે તો ચમત્કાર સર્જયો. તેને હૃદયરોગમાં વાલ્વ, દિવાલ અને અનિયમિતતા સહિત અનેક ખામીઓ હતી. હૃદયરોગની દવાઓ ચાલુ હોવા છતાં તે જ સ્થિતિ હતી. તે આયુર્વેદની દવા પછી માત્ર એકાદ ખામી રહી. બ્લડપ્રેશર નોર્મલ થઈ ગયું, ડાયાબીટીસ પીપીબીએસ ૨૦૦એ પહોંચી ગયું. સ્તન કેન્સરમાં ઘણોજ ફાયદો થયો.

દશ મારક રોગોમાં આજે પણ હૃદયયોગ પ્રથમ સ્થાને છે. બીજા રોગો આગળ પાછળ જાય છે. કૅન્સર મારક રોગોમાં નવમું સ્થાન ધરાવતો હતો. તે આજે બીજા સ્થાને આવીને બેસી ગયો છે, પણ હૃદયરોગે પોતાનું એક નંબરનું સ્થાન ક્યારેય ગુમાવ્યું નથી. અહીં એક વાત ભારપૂર્વક કહેવા માગું છું હૃદયરોગ એટલે કોઈપણ કારણથી થયેલ હૃદયરોગ. ઘણા હૃદયરોગના હુમલાને પણ હૃદયરોગમાં ખપાવી નાખે છે.

હૃદયરોગનો હુમલો મુખ્યત્વે એક જ કારણથી આવે છે. જેમાં હૃદયને લોહી આપનાર નળીઓ – હાર્દિકી ધમનીઓ –માં અવરોધ (કોરોનરી આર્ટરી ડીસીઝ) થતાં હૃદયરોગનો હુમલો આવે છે. આ હુમલો હૃદયરોગમાં ફેરવાય ખરો અને ન પણ ફેરવાય. જો આ હુમલાને કારણે હૃદયની કોઈ દિવાલને નુકસાન થાય તો ત્યારબાદ રોગી, હૃદયરોગી કહેવાય છે. અહીં બીજું એટલું જ રસપ્રદ તારણ આયુર્વેદમાં બતાવવામાં આવ્યું છે.

આયુર્વેદમાં જે રોગોમાં નામ જે તે રચનાત્મક વિકૃતિ-ઓર્ગેનિક ડીસઓર્ડર સમજવામાં આવે છે. દા.ત. હૃદયરોગ એટલે હૃદયની દિવાલો, વાલ્વ કે ધમનીઓમાં જોવા મળતી ખરાબી. શિરોરોગ મગજ, તેનાં અંગોપાંગ , ધમનીઓની રચનાત્મક વિકૃતિ સમજવામાં આવી છે . હૃદયરોગનાં કારણોને બે વિભાગમાં વહેંચી શકાય. એક કારણ દૂરનાં કારણો છે. આયુર્વેદ તેને વિપ્રકૃષ્ટ કારણ કહે છે. અને બીજાં છે નજીકનાં કારણો.

અત્યારનું વિજ્ઞાન દૂરનાં કારણો બતાવતાં કહે જે હૃદયરોગનો હુમલો લાવી – પાછળથી હ્રદયરોગ કરે છે. વ્યવહારમાં જોવા માટે ઘણાં કારણો બતાવવાનાં છે. જેમકે વધુ પડતું વજન, ધુમ્રપાન, દારૂ, લોહીમાં ચરબીનું પ્રમાણ વધુ હોવું, બેઠાડુ જીવન, ચિંતા અને માનસિક તાણ અને ડાયાબીટીસનું હોવું મુખ્ય માનવામાં આવે છે. યાદ રાખો અત્યારના વિજ્ઞાનમાં આ કોઈ કારણો સામૂહિક કારણોને હ્રદયરોગ નું મુખ્ય કારણ ગણવાનું વલણ નથી.

આ બધાં જોખમી પરિબળો છે – રિસ્ક-ફેક્ટર્સ. આ બધા લોહીની નળીઓ, હૃદયને લોહી પહોંચાડતી નળીઓને ચરબીથી અવરોધે છે. હૃદયરોગનો હુમલો આવી શકે છે. દૂરનાં કારણોની જેમ આયુર્વેદમાં નજીકનાં કારણો બહુ જ સ્પષ્ટ બતાવ્યાં છે. યાદ રાખો આયુર્વેદ આ કારણો જ ગણે છે, રિસ્ક ફેક્ટર્સ નહીં. હૃદયરોગનો હુમલો આ માત્ર નિષ્ણાત વૈદ્ય ડૉક્ટરનું કામ છે. એટલે તેની સારવાર જોઈએ કરવી ન જાતે . અહીં, યાદ રાખો માત્ર છાતીનો દુઃખાવો એ હૃદયરોગનો હુમલો નથી.

પુષ્કળ પરસેવો થવો શ્વાસ વધી જવો, બહુ જ બેચેની થવી, ઉલ્ટીઓ કે ઝાડા થવા કે હાજત થવી. છાતીની માંસપેશીઓનો દુઃખાવો, ઘણીવાર પેટની ગરબડ વાસ્તવમાં હૃદયરોગ હોય છે. અને છાતીનો દુઃખાવો વાસ્તવમાં તો પેટની ગરબડના કારણે હોઈ શકે.

હૃદયરોગની સારવારઃ આમાં હેમગર્ભ, બૃહત વાત ચિંતામણી, બૃહત, કસ્તુરી, ભૈરવ હરિતક્યાદિ ચૂર્ણ , અર્જુનારિસ્ટ જેવી ઘણી દવાઓ છે. રોગીનો રોગ પ્રકૃતિ , ૠતુ વગેરે મુખ્યત્વે આ રોગનાં લક્ષણોને અનુરૂપ સારવાર કરવી જોઈએ. છાતીમાં બહુ દુઃખાવો હોય તો બૃહત વાતચિંતામણી શ્રેષ્ઠ છે. પણ નાડીની અનિયમિતતા સાથે હૃદયરોગની ફરિયાદો , પેશાબ થોડો આવવો, સાંજે પગે સોજા આવવા, જેમાં હેમગર્ભ રસ શ્રેષ્ઠ છે.

આમ રોગની લાક્ષણિકતાને પણ સારવારમાં પ્રાધાન્ય આપવું જોઈએ . હૃદયરોગ ના સામાન્ય લક્ષણો – શરીરનો રંગ બદલાઈ જાય, મૂર્છા કે બેભાનપણું થાય , તાવ, ઉધરસ, હેડકી, શ્વાસ, મોઢામાં બેસ્વાદ પણું , વધુ પડતી તરસ લાગે અને અતિશય ગભરામણ થાય, ઉલટી થયા કરે, કફ વારંવાર બહાર નીકળે, હૃદય માં પીડા થાય, બેચેની થાય , કંઈ પણ કામ કરવું ગમે નહિ… આ હૃદય રોગમાં થતા સામાન્ય લક્ષણો છે.

જવાહર મોહરા : ઉત્તમ હાટેટોનીક, મસ્તિક પૌષ્ટિક, હૃદયની કમજોરી, હાટેએટેક આવવાની શરુઆત કે બાદમાં, નાડીની કમજોરી, ગભરામણ થવી, રકતદબાણ એકદમ વધી કે ધટી જવું, કમજોરીથી થોડું ચાલવાથી શ્વાસ ભરાઈ જવો, સ્મરણશકિત ઓછી થવી, નકામા વિચારો આવવા, થોડા વિચારથી મગજ થાકી જવું, વિરોધ થતાં ઉશ્કેરાઈ જવું, ગરમ થવું ગેરે માટે અકસીર દવા..

સુવર્ણ મકરધ્વજવટી : શતગુણ – ઉત્તમ જંતુધ્ન, વિષપભાવ-નાશક, હૃદયને બળ આપનાર, વાણીને સ્થિરને શુદ્ધ કરનાર, પ્રજ્ઞા, વીયે, સ્મરણશકિત અને કાંતિને વધારનાર, ક્ષય, ધાતુક્ષીણતા, જીણેજવર ,ત્રિદોષ જ્ઞાનતંતુની નબળાઈ, વાતવાહિનીઓમાં, ક્ષોભ, ફેફસાની કમજોરી, પેટના રોગો, પાડું, કમળો, પ્રસૂતિના રોગો માટે અકસીર છે.

સુવણે મકરધ્વજવટી : ષોડ્ષગુણ – ઉત્તમ ટોનીક, આંતરડા, ફેફસાં હૃદય, મૂત્રાશય વગેરે અવયવોને શકિત આપે છે અને મગજનાં જ્ઞાનતંતુઓને શકિત આપી યાદશકિત વધારે છે. આહારઃ પ્રવાહી ખોરાક, સુપાચ્ય ખોરાક, બાફેલો ખોરાક સારો. મીઠાનું પ્રમાણ ઘટાડો અને આયોડાઇઝડ નમકની જગ્યાએ સિંધાલુણ વાપરો. તળેલું, વાસી, વાલ , વટાણા અને મેંદાની આઈટમો સદંતર બંધ કરો.

સૂકા નાળિયેરનું પાણી, લીબુંનું પાણી-શરબત, મોળી છાશ આપી શકાય. મગ, મગનું પાણી શ્રેષ્ઠ છે. વિહાર શક્ય તેટલું બ્રહ્મચર્ય પાળો. નથી . બહુ મહેનતનું કામ ન કરો, પશ્ચિમના વાદે એ ન ભૂલો કે તેનું મહત્ત્વ તેમ જ બેઠાડુ ન બની જાઓ. શક્ય હોય તો ધીમે ધીમે કામ-આરામ, કામ-આરામનું સૂત્ર અપનાવો. દિવસે ઊંધવાનું નહીં. આરામ કરવાનું રાખો.

રાત્રે જાગવાનું છોડો અને ખરેખર જાગરણ થયું હોય તો જમ્યા પહેલાં થોડું ઊંઘી લો . આયુર્વેદમાં ઉંમર, ૠતુ, જાતીય ઈચ્છા, આહાર એમ ઘણી બાબતો પર આધાર રાખે છે. એટલે એ અર્થમાં બ્રહ્મચર્ય પ્રતિદિન જાતીય વ્યવહારો બંધના અર્થમાં નથી.