કર્મ કેટલા પ્રકારના હોય છે, તે સમજવા માટે મુખ્યત્વે બે ધર્મોના દ્રષ્ટિકોણ !

ભારતીય દર્શનો (ખાસ કરીને હિંદુ અને જૈન ધર્મ)માં કર્મના સિદ્ધાંતને ખૂબ જ મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે. કર્મ એટલે માત્ર ‘કાર્ય’ કે ‘ક્રિયા’ નહીં, પરંતુ ક્રિયાના પરિણામો અને તે પરિણામો જે રીતે વ્યક્તિના વર્તમાન અને ભવિષ્યને અસર કરે છે તે આખો નિયમ.

કર્મ કેટલા પ્રકારના હોય છે, તે સમજવા માટે આપણે મુખ્યત્વે બે ધર્મોના દ્રષ્ટિકોણ જોઈશું:

૧. હિંદુ ધર્મ (વેદાંત) અનુસાર કર્મના મુખ્ય પ્રકાર

હિંદુ ધર્મમાં કર્મને મુખ્યત્વે ત્રણ ભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે, જે વ્યક્તિના જીવનકાળ અને પુનર્જન્મ સાથે જોડાયેલા છે:

(૧) સંચિત કર્મ (Sanchita Karma)

• અર્થ: સંચિત એટલે સંગ્રહિત અથવા એકઠું થયેલું. આ તે કર્મો છે જે વ્યક્તિના અસંખ્ય પૂર્વ જન્મોમાં કર્મ કરવામાં આવ્યા છે અને હજી સુધી જેના ફળ ભોગવવાની શરૂઆત થઈ નથી. આ એક મોટા કર્મભંડાર (Karmic Bank) જેવું છે.
• સ્વરૂપ: આ કર્મો સુષુપ્ત અવસ્થામાં હોય છે અને યોગ્ય સમયની રાહ જુએ છે.
• ઉદાહરણ: જેમ ગોદામમાં અનાજનો મોટો જથ્થો સંગ્રહાયેલો હોય.

(૨) પ્રારબ્ધ કર્મ (Prarabdha Karma)

• અર્થ: પ્રારબ્ધ એટલે શરૂ થઈ ગયેલું અથવા ફળ આપવાનું શરૂ થઈ ગયેલું કર્મ. આ સંચિત કર્મોના ભંડારમાંથી અમુક હિસ્સો છે, જે વર્તમાન જન્મમાં ભોગવવા માટે નક્કી થયો છે. આ કર્મોને કારણે જ આપણને ચોક્કસ કુટુંબ, શરીર, જીવનકાળ અને જીવનની મુખ્ય પરિસ્થિતિઓ મળે છે.
• સ્વરૂપ: આ કર્મો વર્તમાન જીવનના સુખ-દુઃખ, સ્વાસ્થ્ય અને નિયતિ (ભાગ્ય) નું નિર્ધારણ કરે છે. જ્ઞાની પુરુષો પણ આ કર્મોના ફળમાંથી મુક્ત થઈ શકતા નથી, માત્ર તેમના પ્રત્યેનો અહંકારનો ભાવ દૂર કરી શકે છે.
• ઉદાહરણ: ગોદામમાંથી જેટલો અનાજ કાઢીને વર્તમાન વર્ષમાં વાપરવાનો છે.

(૩) ક્રિયમાણ કર્મ (Kriyamana Karma)

• અર્થ: ક્રિયમાણ એટલે વર્તમાનમાં થઈ રહેલું કર્મ. આ તે કર્મો છે જે વ્યક્તિ વર્તમાન શરીરમાં, વર્તમાન જીવનકાળમાં, પોતાના મન, વાણી અને શરીર દ્વારા કરી રહ્યો છે.
• સ્વરૂપ: આ કર્મો વ્યક્તિની મુક્ત ઇચ્છા (Free Will) પર આધારિત છે. આ કર્મો વર્તમાનમાં ફળ આપી શકે છે અથવા ભવિષ્યના સંચિત કર્મોના ભંડારમાં જમા થઈ શકે છે.
• ઉદાહરણ: હાલમાં ખેતરમાં જે નવો પાક વાવવામાં આવી રહ્યો છે.

હિંદુ ધર્મમાં કર્મનો બીજો એક મહત્વનો વિભાગ:

કર્મકાંડની દૃષ્ટિએ પણ કર્મોને ત્રણ પ્રકારમાં વહેંચવામાં આવે છે:

1. નિત્ય કર્મ: જે કર્મો દરરોજ કરવાના હોય છે, જેમ કે સંધ્યા, પૂજા, જપ વગેરે. (ન કરવાથી દોષ લાગે).
2. નૈમિત્તિક કર્મ: જે કર્મો કોઈ ખાસ નિમિત્તે કરવાના હોય છે, જેમ કે ગ્રહણ વખતે દાન, તીર્થયાત્રા, બાળકનો જન્મ કે મૃત્યુ વખતેની વિધિઓ.
3. કામ્ય કર્મ: જે કર્મો કોઈ ચોક્કસ ફળની કામના (ઇચ્છા) સાથે કરવામાં આવે છે, જેમ કે પુત્રપ્રાપ્તિ માટે યજ્ઞ, ધન માટે પૂજા વગેરે.

૨. જૈન દર્શન અનુસાર કર્મના મુખ્ય પ્રકાર

જૈન ધર્મમાં કર્મનો સિદ્ધાંત અત્યંત વિસ્તૃત અને વૈજ્ઞાનિક છે. અહીં કર્મને ભૌતિક પુદ્ગલ (કાર્મણ વર્ગણા) તરીકે જોવામાં આવે છે જે આત્મા સાથે ચોંટી જાય છે. જૈન દર્શનમાં કર્મના મુખ્ય આઠ પ્રકાર છે:

કર્મ બે મુખ્ય શ્રેણીઓમાં વહેંચાયેલા છે:

A. ઘાતી કર્મ (Ghati Karma – આત્માના ગુણોને ઢાંકનારા)

આ કર્મો આત્માના મૂળભૂત ગુણો (જ્ઞાન, દર્શન, સુખ, શક્તિ) પર સીધો પ્રહાર કરીને તેને ઢાંકી દે છે.

1. જ્ઞાનાવરણીય કર્મ: આત્માની જ્ઞાન શક્તિને ઢાંકી દે છે, જેનાથી ઓછું કે ખોટું જ્ઞાન થાય.
2. દર્શનાવરણીય કર્મ: આત્માની દર્શન (જોવાની/સમજવાની શક્તિ) ને ઢાંકી દે છે, જેનાથી નિદ્રા, ઊંઘ કે અંધાપો આવે.
3. મોહનીય કર્મ: આત્માના સમ્યકત્વ (સાચી શ્રદ્ધા) અને ચારિત્ર (વર્તન) ગુણને ઢાંકે છે, જે સૌથી ખતરનાક છે. આનાથી રાગ-દ્વેષ, ક્રોધ-માન-માયા-લોભ થાય છે અને મોક્ષ મળતો અટકે છે.
4. અંતરાય કર્મ: આત્માની શક્તિ (વીર્ય) ને ઢાંકી દે છે, જેનાથી વ્યક્તિ ઈચ્છા હોવા છતાં દાન, લાભ, ભોગ કે પરાક્રમ કરી શકતો નથી.

B. અઘાતી કર્મ (Aghati Karma – શરીર અને પરિસ્થિતિઓ સાથે જોડાયેલા)

આ કર્મો આત્માના ગુણોને નુકસાન નથી પહોંચાડતા, પરંતુ આત્માને શરીર, ભોગ અને ચોક્કસ સ્થિતિઓ આપે છે. 5. વેદનીય કર્મ: આ કર્મો આત્માને સુખ (સાતા વેદનીય) અને દુઃખ (અસાતા વેદનીય) નો અનુભવ કરાવે છે. 6. આયુષ્ય કર્મ: આ કર્મો આત્માને મનુષ્ય, તિર્યંચ (પશુ), દેવ કે નરકમાંથી કોઈ એક ગતિમાં આયુષ્ય (જીવનકાળ) પૂરું કરવાની અવધિ નક્કી કરે છે. 7. નામ કર્મ: આ કર્મો શરીરના રૂપ, આકૃતિ, રંગ, સંસ્થાન, વગેરેની રચના કરે છે. શુભ નામ કર્મથી સુંદર શરીર મળે છે, જ્યારે અશુભ નામ કર્મથી ખરાબ દેખાવ મળે છે. 8. ગોત્ર કર્મ: આ કર્મો આત્માને ઉચ્ચ કુળ (ઉચ્ચ ગોત્ર) કે નીચ કુળ (નીચ ગોત્ર) માં જન્મ અપાવે છે.

જૈન ધર્મમાં મુક્તિ ત્યારે જ મળે છે જ્યારે આ આઠેય કર્મોનો સંપૂર્ણપણે નાશ થાય.