ક્લાઉડ સીડિંગ શું છે? કેવી રીતે પ્રક્રિયા કામ કરે છે?
ક્લાઉડ સીડિંગ એ હવામાનમાં કૃત્રિમ રીતે ફેરફાર કરવાની એક વૈજ્ઞાનિક પ્રક્રિયા છે, જેનો મુખ્ય હેતુ વરસાદ અથવા બરફવર્ષાની શક્યતા વધારવાનો છે. આ પ્રક્રિયામાં, વાદળોમાં અમુક ચોક્કસ રાસાયણિક પદાર્થો (Chemical Substances) દાખલ (seed) કરવામાં આવે છે જેથી વાદળના નાના ટીપાં એકબીજા સાથે જોડાઈને ભારે બની જાય અને વરસાદના સ્વરૂપમાં નીચે પડે. આને કૃત્રિમ વરસાદ પણ કહેવામાં આવે છે.
ક્લાઉડ સીડિંગની પ્રક્રિયા કેવી રીતે કામ કરે છે?
વરસાદ માટે કુદરતી રીતે વાતાવરણમાં “ઘનીકરણ ન્યુક્લિયસ” (Condensation Nuclei)ની જરૂર પડે છે, જેની આસપાસ પાણીની વરાળ જામીને ટીપાં બનાવે છે. ક્લાઉડ સીડિંગ આ કુદરતી પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવવા માટે કૃત્રિમ ન્યુક્લિયસનો ઉપયોગ કરે છે.
ક્લાઉડ સીડિંગ મુખ્યત્વે ત્રણ તબક્કામાં થાય છે:
- નિરીક્ષણ અને લક્ષ્ય નિર્ધારણ (Targeting):
- સૌ પ્રથમ, વૈજ્ઞાનિકો “કોલ્ડ ક્લાઉડ” (Cold Clouds) એટલે કે એવા વાદળોને ઓળખે છે જેમાં પાણીના અતિશય ઠંડા (Supercooled) ટીપાં હાજર હોય. આ ટીપાં ૦°C થી નીચેના તાપમાને પણ પ્રવાહી સ્વરૂપમાં રહે છે, કારણ કે તેમની પાસે જામવા માટે કોઈ સપાટી હોતી નથી.
- આ પ્રક્રિયા માત્ર ચોક્કસ પ્રકારના વાદળો પર જ સફળ થાય છે, જેમાં ભેજનું પ્રમાણ પૂરતું હોય.
- સીડિંગ સામગ્રીનો પ્રવેશ (Delivery of Seeding Agents):
- પસંદ કરેલા વાદળોમાં સીડિંગ એજન્ટ દાખલ કરવામાં આવે છે. આ એજન્ટો વાદળના ટીપાંને જામવા માટે “ન્યુક્લિયસ” (કેન્દ્ર) પૂરો પાડે છે.
- સીડિંગ સામાન્ય રીતે એરક્રાફ્ટ (વિમાન) દ્વારા અથવા ગ્રાઉન્ડ-બેઝ્ડ જનરેટર (જમીન પરના જનરેટર) દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે રાસાયણિક પદાર્થોને વાદળની અંદર મોકલે છે.
- ઘનીકરણ અને વરસાદ (Condensation and Precipitation):
- જ્યારે પાણીના અતિશય ઠંડા ટીપાં સીડિંગ એજન્ટના કણોના સંપર્કમાં આવે છે, ત્યારે તે તરત જ બરફના નાના સ્ફટિકો (Ice Crystals) માં પરિવર્તિત થવાનું શરૂ કરે છે.
- આ સ્ફટિકો આસપાસના અન્ય પાણીના ટીપાંને પોતાની સાથે ભેળવીને કદમાં મોટા થાય છે.
- જ્યારે બરફના આ સ્ફટિકો પૂરતા પ્રમાણમાં ભારે થઈ જાય છે, ત્યારે તે વાતાવરણના નીચેના ભાગમાં પડવાનું શરૂ કરે છે. જો નીચેનું વાતાવરણ ગરમ હોય, તો તે પીગળીને વરસાદ (Rain) તરીકે જમીન પર પડે છે.
-
🎯 ક્લાઉડ સીડિંગના ઉદ્દેશો (Objectives)
ક્લાઉડ સીડિંગના મુખ્ય ઉદ્દેશો નીચે મુજબ છે:
- પાણી પુરવઠામાં વધારો: સૂકા વિસ્તારો અથવા જળસંચય ક્ષેત્રો (Reservoir Catchment Areas) માં વરસાદ વધારીને પાણીની અછત દૂર કરવી.
- અનાવૃષ્ટિ (Drought) સામે લડવું: દુષ્કાળગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં રાહત માટે વરસાદ લાવવો.
- કરા (Hail) નિયંત્રણ: કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ક્લાઉડ સીડિંગનો ઉપયોગ કરાના તોફાનની રચનાને બદલવા માટે થાય છે, જેથી મોટા અને નુકસાનકારક કરા નાના બરફના ટુકડાઓમાં ફેરવાઈ જાય અને નુકસાન ઘટાડી શકાય.
- ધુમ્મસ દૂર કરવું: વિમાની મથકો (Airports) પર વિઝિબિલિટી (દ્રશ્યતા) સુધારવા માટે ગાઢ ધુમ્મસ અથવા નીચા વાદળોને દૂર કરવામાં મદદ કરવી.
ક્લાઉડ સીડિંગ એક જટિલ પ્રક્રિયા છે, અને તેની અસરકારકતા હંમેશા ચર્ચાનો વિષય રહી છે, પરંતુ ઘણા દેશો (જેમ કે UAE, ચીન અને યુએસએ) તેનો નિયમિતપણે ઉપયોગ કરે છે.
