ફોરેન એસેટ્‌સ અને ગોલ્ડ રિઝર્વમાં ઘટાડાને કારણે ભારતનું ફોરેક્સ રિઝર્વ ૬.૭૨૫ અબજ ડોલર ઘટ્યું

• વૈશ્વિક ધિરાણ એજન્સીઓ (Credit Rating Agencies) ભારતના અર્થતંત્રને વધુ સ્થિર માને છે, જેનાથી ભવિષ્યમાં ભારતને ઓછા વ્યાજ દરે લોન મળવાની શક્યતા રહે છે.

નવી દિલ્હી, ભારતનું ફોરેક્સ રિઝર્વ આ ગત સપ્તાહમાં ૬.૯૨૫ અબજ ડોલર ઘટી ૬૯૫.૩૫૫ અબજ ડોલર થયું છે. જોકે, તે સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૪માં ૭૦૪.૮૯ અબજ ડોલરના રેકોર્ડ સ્તર નજીક સ્થાન જાળવી રાખ્યું છે.

આ ઘટાડો ફોરેન એસેટ્‌સ અને ગોલ્ડ રિઝર્વમાં ઘટાડાને કારણે નોંધાયો છે. આરબીઆઈએ જણાવ્યું કે, વર્તમાન રિઝર્વ્સ ૧૧ માસની આયાતને કવર કરી શકે છે. ભારતનું ફોરેક્સ રિઝર્વ્સ ગત સપ્તાહે ૬.૯૨૫ અબજ ડોલર ઘટ્યું છે. આરબીઆઈના તાજેતરના વીકલી સ્ટેટિસ્ટિકલ સપ્લિમેન્ટ રિપોર્ટ અનુસાર, ૨૪ ઓક્ટોબર, ૨૦૨૫ના રોજ પૂર્ણ થતાં સપ્તાહમાં દેશની કુલ રિઝર્વ્સ ઘટી તાજેતરના ૬૯૫.૩૫૫ અબજ ડોલર થયું હતું.

🤔 ફોરેક્સ રિઝર્વ ઘટવાના સંજોગોમાં સંભવિત ‘ફાયદા’ (Benefits in Context)

ફોરેક્સ રિઝર્વનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે રૂપિયાની સ્થિરતા જાળવવા માટે થાય છે. જ્યારે રિઝર્વ ઘટે છે, ત્યારે તે દર્શાવે છે કે રિઝર્વનો ઉપયોગ ચોક્કસ હેતુઓ માટે કરવામાં આવ્યો છે, જે લાભદાયી હોઈ શકે છે ?

૧. રૂપિયાની અસ્થિરતાને નિયંત્રિત કરવામાં સફળતા (Stabilizing the Rupee)

ફોરેક્સ રિઝર્વ ઘટવાનું સૌથી મોટું કારણ એ છે કે રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયા (RBI) એ રૂપિયાને વધુ પડતો નબળો પડતો અટકાવવા માટે બજારમાં ડોલર વેચ્યા હોય.

• ફાયદો: જો RBI સફળતાપૂર્વક રૂપિયાની તીવ્ર અસ્થિરતા (Volatility) ને નિયંત્રિત કરે, તો તે ભારતીય અર્થતંત્ર અને ખાસ કરીને આયાતકારોને મોટો લાભ આપે છે.
  • આયાત ખર્ચમાં નિયંત્રણ: રૂપિયાનું મૂલ્ય વધુ પડતું ઘટતું અટકે તો પેટ્રોલ, ડીઝલ, કોલસો અને અન્ય કાચા માલની આયાત મોંઘી થતી અટકે છે, જેનાથી દેશમાં મોંઘવારી (Inflation) ને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ મળે છે.
  • બજારમાં વિશ્વાસ: અસ્થિરતા નિયંત્રણમાં રહેતા રોકાણકારો (ખાસ કરીને વિદેશી રોકાણકારો) નો ભારતીય બજાર અને RBI ની નીતિઓ પરનો વિશ્વાસ જળવાઈ રહે છે.

૨. વિદેશી દેવાની ચુકવણી અથવા જોખમ ઘટાડવા માટેનો ઉપયોગ

ફોરેક્સ રિઝર્વનો એક ઉપયોગ વિદેશી દેવાંની ચુકવણી માટે પણ થઈ શકે છે.

• ફાયદો: જો આ ઘટાડો વિદેશી દેવાની સમયસર ચુકવણી માટે થયો હોય, તો તે વૈશ્વિક બજારમાં ભારતની નાણાકીય વિશ્વસનીયતા (Creditworthiness) ને મજબૂત કરે છે.
  • વૈશ્વિક ધિરાણ એજન્સીઓ (Credit Rating Agencies) ભારતના અર્થતંત્રને વધુ સ્થિર માને છે, જેનાથી ભવિષ્યમાં ભારતને ઓછા વ્યાજ દરે લોન મળવાની શક્યતા રહે છે.

૩. મૂલ્યાંકન ફેરફાર (Valuation Changes) નું તકનીકી પાસું

ફોરેક્સ રિઝર્વમાં માત્ર ડોલર જ નહીં, પણ યુરો, પાઉન્ડ, યેન અને સોનાનો પણ સમાવેશ થાય છે. ઘણીવાર આ ઘટાડો ડોલરની સામે અન્ય કરન્સીના મૂલ્યમાં થયેલા ઘટાડાને કારણે (Valuation Changes) પણ જોવા મળે છે.

• ફાયદો: જો ઘટાડાનો મોટો ભાગ માત્ર આ તકનીકી (Technical) મૂલ્યાંકન ફેરફારને કારણે હોય (એટલે ​​કે, RBI એ વાસ્તવમાં બહુ ઓછા ડોલર વેચ્યા હોય), તો તે દેશના રોકડ પ્રવાહને (Cash Flow) અસર કરતો નથી.
  • આનો અર્થ એ થયો કે ભંડોળ હજી પણ છે, પરંતુ તેનું ડોલરમાં મૂલ્ય ઘટી ગયું છે, જે બહુ મોટી ચિંતાનો વિષય નથી.

૪. મૂડી પ્રવાહનું નિયંત્રણ (Controlling Capital Outflow)

જ્યારે વિદેશી સંસ્થાગત રોકાણકારો (FPIs) ભારતીય બજારમાંથી નાણાં પાછા ખેંચે છે (Capital Outflows), ત્યારે RBI બજારમાં તરલતા (Liquidity) જાળવવા માટે દરમિયાનગીરી કરે છે.

• ફાયદો: આ દરમિયાનગીરી એ સંકેત આપે છે કે RBI બજારમાં ગભરાટ ફેલાવા દેવા માંગતી નથી.
  • આનાથી મોટા પાયે મૂડી પ્રવાહ (Massive Outflow) ને અટકાવવામાં મદદ મળે છે, જે લાંબા ગાળે આર્થિક સ્થિરતા માટે ફાયદાકારક છે.

આરબીઆઈ રિપોર્ટ અનુસાર, ફોરેક્સ રિઝર્વ્સનો અત્યંત મહત્ત્વનો ભાગ ફોરેન કરન્સી એસેટ્‌સ છે. જે ઘટી ૫૬૬.૫૪૮ અબજ ડોલર થયુ હતું. તેમાં ૩.૮૬૨ અબજ ડોલરનો ઘટાડો નોંધાયો હતો. ગોલ્ડ રિઝર્વ્સ પણ ૩.૦૧૦ અબજ ડોલર ઘટી ૧૦૫.૫૩૬ અબજ ડોલર થયુ હતું.
આ ઘટાડો વૈશ્વિક સ્તરે આર્થિક અનિશ્ચિતતા અને સોના માટે રોકાણકારોની માંગમાં વધારો થવાને કારણે નોંધાયો હતો.
ફોરેક્સ રિઝર્વમાં ઘટાડો નોંધાયો હોવા છતાં હજી પણ સ્થિર અને મજબૂત સ્થિતિમાં છે. આરબીઆઈ ગવર્નર સંજય મલ્હાત્રાએ હાલમાં જણાવ્યું હતું કે, ભારતનું ફોરેક્સ રિઝર્વ્સ ૧૧ માસથી વધુ આયાતને કવર કરવા માટે પર્યાપ્ત છે. રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઈન્ડિયા ફોરેન કરન્સી માર્કેટમાં દરમિયાનગિરી કરતાં રૂપિયાનું મૂલ્ય સ્થિર રાખવા માટે ડોલરની ખરીદ-વેચાણની રણનીતિ અપનાવી શકે છે. ફોરેક્સ રિઝર્વ્સ ૨૦૨૪માં ૨૦ અબજ ડોલરથી વધ્યું હતું. જ્યારે ૨૦૨૩માં તેમાં ૫૮ અબજ ડોલરનો વધારો જોવા મળ્યો હતો. જો કે, ૨૦૨૨માં તેમાં ૭૧ અબજ ડોલરનો ઘટાડો નોંધાયો હતો.