બાળકોના ઉછેરમાં લોચો મારશો તો પછી ગમે એટલા મહત્ત્વના કામ સેટ કર્યા હોય તે નિરર્થક છે.. – પૂ. અક્ષરકીર્તનદાસ સ્વામી

કોરોનાની મહામારીએ જ્યાં એક તરફ લોકોને કૌટુંબિક જીવનનું મૂલ્ય સમજાવ્યું છે તો બીજી બાજુ સ્માર્ટ ફોન અને સોશિયલ મીડિયાનું ભયંકર દૂષણ પણ આપી ગયું છે.. – ડૉ, હિરેન ડી. મોદી

ગાંધીનગર,  ‘આર્ષ’ શોધ સંસ્થાન અક્ષરધામ ગાંધીનગર દ્વારા વિશ્વવંદનીય સંત પ. પૂ. પ્રમુખસ્વામી મહારાજની પ્રેરણા અને પ. પૂ. મહંતસ્વામી મહારાજના કૃપાશિષ હેઠળ છેલ્લા ૨૬ વર્ષથી ગંગાના પ્રવાહની જેમ વહેતી આર્ષ પ્રવચનમાળામાં ભારતીય મૂલ્યોનું સંવર્ધન થાય,

તે હેતુને લક્ષમાં રાખીને વિદ્વાનો દ્વારા વ્યક્તિવિશેષ, સામાજિક સમસ્યા, દર્શન અને શાસ્ત્ર – વિષયો આવરી ત્રૈમાસિક પ્રવચનનું આયોજન કરવામાં આવે છે. આ ક્રમ અંતર્ગત સામાજિક સમસ્યા વિષયક ‘સોશિયલ મીડિયાના યુગમાં બાળઘડતર’(Parenting in the age of Social media) વિષય પર ૧૦૩માં પ્રવચનનું આયોજન તા. ૨૪-૦૯-૨૦૨૩ના રોજ સાંજે ૦૪.૩૦ થી ૦૭.૦૦ સમય દરમ્યાન અક્ષરધામ, હરિમંદિર, સભાગૃહ ખાતે યોજાયું હતું.

આ પ્રસંગે વક્તા તરીકે ડૉ. હિરેન ડી. મોદી, DNB, Pediatrics, Neonatology, બી.એ.પી.એસ. યોગીજી મહારાજ હોસ્પિટલ, શાહીબાગ, અમદાવાદ તથા બાળપ્રવૃત્તિ, બી.એ.પી.એસ. સ્વામિનારાયણ, મંદિર, દાદર, મુંબઈ પૂ. અક્ષરકીર્તનદાસ સ્વામીએ પ્રવચનનો લાભ આપ્યો હતો. કાર્યક્રમની શરૂઆત દીપ પ્રાગટ્યથી કરવામાં આવી હતી. પ્રવચનમાં 2500 થી પણ વધુ શ્રોતાઓ ઉપસ્થિત રહ્યા હતા.

ડૉ. હિરેન ડી. મોદીએ  ‘સોશિયલ મીડિયાના યુગમાં બાળઘડતર’(Parenting in the age of Social media)  વિષયક વાત કરતાં જણાવ્યું હતું કે, સોશિયલ મીડિયાના યુગમાં આપણું જીવન હોવું જોઈએ કે સોશિયલ મીડિયા આપણા જીવનમાં તે આપને નક્કી કરવાનો સમય આવી ગયો છે.

તેમણે સત્ય ઘટનાના પ્રસંગોની વાત કરતાં જણાવ્યું કે, નાના-નાના બાળકો મોબાઈલની પાછળ પાગલ થતા જોઈએ છીએ, સોશિયલ મીડિયાના લપસણા માર્ગ પર દિશાહીન થતા જોઈએ છીએ, ઓનલાઇન હિંસક વિડીયો ગેમ્સ કે વિકૃત વિડીયો સિરીઝ પાછળ અંધ બનતા જોઈએ છીએ ત્યારે માનસિક તો નુકશાન તો કરે છે પરંતુ સાથે સાથે ઘણું આર્થિક નુકસાન કરાવે છે. માતા-પિતા બાળકોને શાંત રાખવા માટે મોબાઈલ પકડાવી દે છે.

તેમાં બાળકો તો શાંતિથી બેસી રહે છે પણ તેમને ખબર નથી કે તે તેને ભવિષ્યમાં આદત પાડી દેશે અને નુકસાનકારક છે. ન જોવાનું જોવા લાગે છે. બાળકને સ્માર્ટ ફોન આપ્યો પણ તેને શું જોવું ન જોવું તે શીખવ્યું નથી. માતા-પિતા બાળક સાથે વાર્તાલાપ કરવાને બદલે મોબાઇલ પકડાવી દે છે. એક સંશોધન પ્રમાણે USA માં 66% માતા-પિતા સોશિયલ મીડિયામાં સપડાયેલા છે. બાળઘડતરમાં ધ્યાન આપતા નથી.

કોરોનાં સમયમાં પણ સોશિયલ ડિસ્ટન્સ એ ખરેખર તો ફિઝીકલ ડિસ્ટન્સ હતું, એમ અહીં પણ સોશિયલ મીડિયાના ખૂબ જ ચાલાકીથી ઉપયોગ કરનારના મન પર પોતાનો કાબૂ મેળવી લે છે. પ્રમુખસ્વામી મહારાજ કહેતા ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ વિવેકથી કરો તો આશીર્વાદ નહિતર અભિશાપ.

1970માં ઈન્ટરનેટનો ઉદ્દભવ થયો ત્યારથી લઈ વોટ્સએપ, Facebook, twitter, Instagram વગેરે આવ્યા, તેનું જમા પાસું એ કે એકબીજા સાથે કોમ્યુનિકેશન કરી શકાય, પોતાની આવડત સમાજ આગળ મૂકવી, અભ્યાસ માટે લર્નીંગ માહિતી મેળવવી, એન્ટરટેન્ટમેન્ટ, કોમ્યુનિટી સાથે જોડાયેલ રહેવાય, અવેરનેસ માટે ઉપયોગી છે.

તેનું ઉધાર પાસું-નુકસાન- સાઈબર હેગીંગ, રેગિંગનું પ્રમાણ વધ્યું, સોશિયલ મીડિયામાં પોતાના પ્રાઈવેટ ડેટા જરા પણ ભૂલ થાય તો મોટા નુકશાનનો ભય રહે છે, અંગત બાબતોની ચિંતા, આડ અસર, માનસિક સ્વાસ્થ્યના પ્રશ્નો વધ્યા છે. ખૂબ જ નકારાત્મક અસર થાય છે.

Anxiety, Depression, Low Self Esteem, Loneliness, FOMO Fear of Missing Out વગેરે. માણસ એકલવાયું જીવન જીવતો થયો, હતાશા, લઘુતાગ્રંથિનો અનુભવ, પક્ષાઘાત જેવા રોગોનું પ્રમાણ પણ વધતું ગયું છે. બેઠા-બેઠા મોબાઈલ રમતા હોય છે. બેધ્યાનપણું, ખરાબ શૈક્ષણિક કારકિર્દી તેમજ અસ્વાભાવિક સરખામણીઓ અને સ્પર્ધા માટે ડિઝિટલ યુગ જવાબદાર છે. બાળકો માતા-પિતા અને વડીલોને જોઈને આંધળું અનુકરણ કરે છે. સતત મોબાઈલ જોવાના કારણે ઊંઘ પણ ઓછી થાય, આંખોને પણ નુકશાન થાય છે અને ખોટી માહિતીનો ફેલાવો પણ થાય છે.

જો આપણો મોબાઇલ ખોવાઈ જાય અથવા બગડી જાય તો આપણી માનસિક સ્થિતિ જાણે શરીરનું કોઈ અંગ કપાઈ ગયું ન હોય! એવી થઈ જાય છે. 90 ટકા બાળકોના વાલી પાસે smartphones છે પણ  Thermometer લગભગ 20 ટકા થી ઓછા પાસે હશે.

એક સર્વે અનુસાર દરેક વ્યક્તિ 2 થી 5 મિનિટે પોતાનો મોબાઈલ ચેક કરે છે. કોરોનાની મહામારીએ જ્યાં એક તરફ લોકોને કૌટુંબિક જીવનનું મૂલ્ય સમજાવ્યું છે તો બીજી બાજુ સ્માર્ટ ફોન અને સોશિયલ મીડિયાનું ભયંકર દૂષણ પણ આપી ગયું છે. હવે તો OTT પ્લેટફોર્મ પર વિડીયોની હારમાળા તો  બીજી બાજુ ઓનલાઈન Rummy  એટલે કે જુગાર રમી શકાય એવી apps પણ આવી ગઈ છે. ટૂંકમાં આવનારી પેઢીને રજોગુણ, તમોગુણ તરફ સરકાવાના તમામ રસ્તાઓ ખુલ્લા મૂકી દેવામાં આવ્યા છે.

ભારતમાં 10 મહિનાનું બાળક થાય કે તરત જ તેને સોશિયલ મીડિયાનું એડિક્શન થઈ જાય છે. જે સમયે હાલરડા ગાવાના હોય તે સમયે આપણે મોબાઇલ પકડાવી દઇએ છીએ. હાર્ડકોપી બુક વાંચવાનું ભૂલી ગયા છે. લોકોને ઓનલાઈન વાંચવાની અસર જોવા મળે છે.

જેવી રીતે તમાકુ-દારૂ કે અન્ય નશામાં વ્યક્તિ ખેંચાતો જાય છે તેવી જ રીતે સોશિયલ મીડિયા પર સતત મળતા Notification, retweets, likes, shares વિગેરે આપણા મગર જ માં Happy Hormones… Oxytocin અને Dopamine નો સ્રાવ થાય છે અને તેથી વ્યક્તિ ફરી ને ફરી એ દળદળ માં ખેંચાતો જાય છે. (Dr. Desai and Dr. Sharma)

આ ચિંતાના સ્વીકાર સાથે એક જાગૃત વાલી તરીકે દરેક માતા-પિતાએ દિવસમાં અમુક સમય પૂરતો જ સોશિયલ મીડિયાનો ઉપયોગ કરવો તેની સમજ બાળકને આપવી જોઈએ. તેના ફાયદા ગેરફાયદા સમજાવવા પડે, ઓનલાઈન મોબાઈલ કરતાં ફિઝીકલ એક્ટિવિટીમાં જોડવા જોઈએ સપોર્ટ પણ આપવો પડે. તેની સંપૂર્ણ જવાબદારી સમજાવવી પડે. ખોરાકની પરેજીની જેમ સોશિયલ મીડિયાની પરેજી પાળવી પડે.

પૂ. અક્ષરકીર્તનદાસ સ્વામીએ ‘સોશિયલ મીડિયાના યુગમાં બાળઘડતર’(Parenting in the age of Social media) વિષયમાં તેના વિવેક વિશે વાત કરતાં જણાવ્યું હતું કે, ઈન્ટરનેટ એટલે જાળ. જીવોને પકડવાની જાળ છે. શ્રદ્ધા, સંયમ અને સત્સંગ કરવાથી તેના પર કંટ્રોલ આવે છે. સોશિયલ મિડીયા આનંદ આપે છે પણ તે પરમ આનંદ નથી. સોશિયલ મીડિયા બ્રેઇન વોશ કરે છે. વ્યસની કરાવી દે છે. પ્રમુખસ્વામી મહારાજ કહેતા, સોશિયલ મીડિયા જીવ લઈને જશે.

બાળકના ઉછેરમાં લોચો મારશો તો પછી ગમે એટલા મહત્ત્વના કામ સેટ કર્યા હોય તે નિરર્થક છે.દરેક માતા-પિતાએ બાળકોનું જીવન સુધરે તે માટે પ્રેમ સંપાદન કરવાની જરૂર છે પરંતુ ક્યારેક કડક શબ્દોમાં કહેવું પણ પડે, ઘણીવાર લાડ-પ્યારમાં બહુ દૂર ગુણો રહેલા છે. જરૂર પડે કડક થવું પડે તો પણ થવું. ઈન્ટરનેટના બધા મનોરંજન જીવનમાં આગ નાખવાનું કામ કરે છે.

બાળક છે તે કોપીકેટ છે. જો તમે ઉપદેશ આપો તો નહિ માને, પરંતુ  ઉદાહરણ આપશો તો માનશે. ઈન્ટરનેટ આપણું બધું હસ્તગત કરવા માગે છે તેને આપણામાં બધો ફાયદો દેખાય છે. વ્યસન કરવાથી ડોપોમાઈન ઉત્પન્ન થાય છે તેવું જ ડોપામાઈન સોશિયલ મીડિયાના વધારે ઉપયોગ કરવાથી થાય છે. દારુ, ગુટખા જેવા વ્યસન કરતાં પણ સોશિયલ મિડીયાનું વ્યસન વધુ ખરાબ આદત છે.

સોશિયલ મિડીયા મનનો રોગ છે મગજનો રોગ નથી. મનનો રોગ ભવ રોગ છે. અંતરના દોષો ટાળવા માટે સત્સંગ સિવાય કોઈ ઉપાય નથી. સોશિયલ મીડિયા પૈસા કમાવતા શીખવે છે, પરંતુ જીવન કેવી રીતે જીવવું તે નથી શીખવતું. જીવન કેવી રીતે જીવવુ તે પર લક્ષ હોવું જોઈએ. પરમ સુખ હશે તો ગુણ આવશે. મન અને મગજ બંને વચ્ચે મેળ નથી.

બાળક કદમાં નાનું છે. પરંતુ આપના જેવા જ ભાવ ધરાવે છે. સોશિયલ મીડિયામાં સાચા ખોટાનો વિવેક ભૂલાય છે. ઉપયોગ તો કરવાનો પણ વિવેકથી. સત્પુરુષની મરજી પ્રમાણે કરે એને મન જીત્યું કહેવાય. પ્રવચના અંતમાં ડિજિટલ ઉપવાસ સાથે અઠવાડિક સત્સંગ સભા માણવી એવી વાત કરતા પોતાનું વક્તવ્ય પૂર્ણ કર્યું હતું.

પ્રવચનના અંતમાં આર્ષ ત્રૈમાસિક પ્રવચનમાળાની પ્રણાલી મુજબ આગામી 104માં દર્શન-ચિંતન વિષયક પ્રવચન ‘અધ્યાત્મ વિશ્વમાં સ્વામિનારાયણ અક્ષરધામ મહામંદિરોનું યોગદાન’ની રૂપરેખા બીએપીએસ અક્ષરધામ ગાંધીનગરના સંતશ્રી, પૂ. દિવ્યસંકલ્પદાસ સ્વામીએ આપી હતી અને સમગ્ર કાર્યક્રમનું સંચાલન પ.ભ. ગૌરવભાઈ ઠક્કરે કર્યું હતું. છેલ્લે પ.ભ. પ્રશાંતભાઈ  ભટ્ટ શાબ્દિક આભારવિધિ કરી હતી.