સાબરમતી નદી માટે ‘જીરો લિક્વિડ ડિસ્ચાર્જ’ સિસ્ટમનો અભિગમ ભુલાયો

(દેવેન્દ્ર શાહ) અમદાવાદ, અમદાવાદ શહેરની હદમાં કાર્યરત કોમન ઇફ્‌લુએન્ટ ટ્રીટમેન્ટ પ્લાન્ટ્‌સ (CEPT) તેમજ આ CETPs સાથે જોડાયેલ મેગા પાઇપલાઈનની આઉટલેટ્‌સમાંથી સાબરમતીમાં છોડવામાં આવતા કે વહેતા આઉટફોલ્સનું નિયમિત રીતે નિરીક્ષણ, જીપીસીબી તેમજ અમ્યુકો દ્વારા કરવામાં આવતું હોવાના ‘સબ-સલામત’ હોવાના દાવા બંને સરકારી કચેરીઓ હાઈ-કોર્ટમાં સમયાંતરે કરતી હોય છે.

આ આઉટલેટ્‌સ સાબરમતી નદીમાં માનવીય સ્વાસ્થ્ય ને નુકસાનકારક તત્વો સાથેનું ઇફ્‌લુએન્ટ છોડે છે. જેતે વિશ્લેષણાત્મક અહેવાલોમાં સ્પષ્ટપણે દર્શાવાયું છે કે શહેરના CEPT, ગુજરાત પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (GPCB) દ્વારા નક્કી કરાયેલા ઇફ્‌લુએન્ટ ડિસ્ચાર્જ નોર્મ્સ (જેવા કે COD, BOD, SS, chlroide, sulfate વિગેરે) નું પાલન કરવામાં સંગ્રહિત રીતે નિષ્ફળ રહ્યા છે.

આ પરિસ્થિતિ, મેગા પાઇપલાઇન સિસ્ટમની સંભવિત કચાશ કે જોડાયેલા ઔદ્યોગિક એકમોની સંભાવિત ગેર-મર્યાદિત આચરણ પર ગંભીર ચિંતાઓ ઉઠાવે છે. સમયાંતરે આઉટલેટ્‌સમાંથી ધરખમ ઝેરી પ્રદૂષક તત્વો છોડાતું હોવા છતાં, Zero Liquid Discharge (ZLD) સિસ્ટમ અમલમાં લેવામાં નિષ્ફળ રહેલા છે.

CEPT દ્વારા મેગા પાઇપલાઇનમાં છોડાયેલ ઇફ્‌લુએન્ટ, GPCB ના ડિસ્ચાર્જ ધોરણોની કડક ઉલ્લંઘન દર્શાવે છે, જેના પરિણામે ભારે ઝેરી અને વિવાદાસ્પદ ઔદ્યોગિક ઇફ્‌લુએન્ટ હાઇ- કોર્ટની ગંભીર ટીકા પછી પણ સાબરમતીમાં નદીમાં ખુલ્લેઆમ છોડવામાં આવે છે. જેમાં રહેલા પ્રદૂષકો, અંતે સાબરમતી નદીમાં પ્રવેશ કરે છે અને નોંધપાત્ર પર્યાવરણને નુકસાન કરે છે.

સૌથી અગત્યનું છે કે તમામ ઝ્રઇ્‌ઁજ. ય્ઁઝ્રમ્ ના ઇફ્‌લુએન્ટ ટ્રીટમેન્ટ ધોરણોનું કડક પાલન કરે તેમજ તત્કાલીન ચીફ જસ્ટિસ દ્વારા પણ તેઓના લેખિત ચુકાદામાં દર્શાવેલ કે “કોઈ પણ ટ્રીટેડ વેસ્ટને મેગા પાઇપલાઇનમાં મારફતે અથવા સુએઝનું સુએઝ ટ્રિટેમેન્ટ કર્યા બાદ, ઉત્પન્ન થતું એફ્‌લુઅન્ટ અંતે સાબરમતી નદીમાં છોડવામાં ન આવે.

જે પર્યાવરણીય અસરને ધ્યાનમાં રાખીને, અનટ્રીટેડ અથવા અપમાન્ય રીતે ટ્રીટેડ ઇન્ફ્‌લુએન્ટને મેગા પાઇપલાઇનમાં થઈ છોડવું જે સાબરમતી નદીમાં વહે છે તે એક ગંભીર જોખમ છે. તેથી તે જરૂરી છે કે તમામ ઝ્રઈ્‌ઁજ સંપૂર્ણપણે ય્ઁઝ્રમ્ દ્વારા નક્કી કરાયેલા માર્ગદર્શિકા અને ધોરણોનું પાલન કરે તે પહેલાં મેગા પાઇપલાઇનમાં કોઈ પણ ડિસ્ચાર્જ ન કરાય

તેમજ દરેક “જીરો લિક્વિડ ડિસ્ચાર્જ સિસ્ટમનો અભિગમ અપનાવે. આઉટફોલ્સ અને મેગા પાઇપલાઇન દ્વારા જળ પ્રદૂષણ” માત્ર “એક્વેટિક ઇકોસિસ્ટમ” માટે જ નહીં પરંતુ “માનવીય સ્વાસ્થ્ય માટે પણ ઝેરી અસરકારક બને છે.

વળી, ઉદ્યોગોને કે જે નદીના પ્રદૂષણ માટે જવાબદાર હોય તેઓને The National Green Tribunal Court ના દર્શાવેલ કાર્ય-પ્રણાલી દ્વારા  “Environmental Compensation” લાગુ કરી કે દંડનીય કાર્યવાહી કરી “જળ પ્રદૂષણ” અટકાવવા અંગે પણ ટકોર કરી હોવા છતાં કોઈપણ પગલાં ઉદ્યોગો કે એશોશિએશન વિરુદ્ધ લેવામાં આવી રહ્યા ન હોય તેમ સ્પષ્ટ દેખાઈ રહ્યું છે.

સીપીસીબી દ્વારા પ્રસિદ્ધ થયેલ સૂચિ મુજબ ગુજરાતની ‘સાબરમતી નદી’ ના પ્રદૂષણ ઘટાડવા અને પર્યાવરણ પ્રત્યેની જવાબદારીમાં સુધારાનું દ્રષ્ટાંત બનાવી શકાય તેવા પગલાં ભરવા હવે અનિવાર્ય થઈ રહેલ છે.

સલ્ફેટ ઃ પર્યાવરણ પર અસરઃ સલ્ફેટના ઊંચા એકાગ્રતાને કારણે સલ્ફેટ-ઘટાડનાર બેક્ટેરિયાનો વિકાસ થઈ શકે છે, જે હાઈડ્રોજન સલ્ફાઈડ ઉત્પન્ન કરે છે. આ વાયુમાં સડેલી ડિમ્બની બાસ આવે છે અને તે જળચર જીવન માટે ઝેરી છે.

આરોગ્ય પર અસરઃ પીવાના પાણીમાં સલ્ફેટના ઊંચા સ્તરથી આંતરડાના રોગ અને પાચનતંત્રમાં તકલીફો થઈ શકે છે, ખાસ કરીને નાજુક વસ્તીને જેમ કે શિશુઓને.
કલોરાઈડ ઃ પર્યાવરણ પર અસરઃ વધુ કલોરાઈડ સ્તર જળચર પૃથ્વી માટે નુકસાનદાયક છે, કારણ કે ઘણા મીઠાં પાણીના પ્રાણીઓ વધુ ક્ષારિતાને સહન કરી શકતા નથી. જ્યારે નદીનું પાણી સિંચાઈ માટે વપરાય છે ત્યારે તે જમીનના બંધારણ અને ઉપજક્ષમતા પર પણ અસર કરે છે.

આરોગ્ય પર અસરઃ પીવાના પાણીમાં વધુ ક્લોરાઈડનું પ્રમાણ પાણીમાં મીઠાશનો સ્વાદ આપતું હોય છે અને જે લોકો મીઠાને સંવેદનશીલ હોય છે તેમાં હાઈપરટેન્શન (ઉચ્ચ રક્તદબાણ) માં યોગદાન આપી શકે છે.

પર્યાવરણ પર અસરઃ વધુ ર્ઝ્રંડ્ઢ નું પ્રમાણ દર્શાવે છે કે પાણીમાં ઘણા જૈવિક પ્રદૂષકો છે, જે બેક્ટેરિયાના મકાનથી વિઘટન પામે છે અને દ્રાવ્ય ઓક્સિજનનું સ્તર ઓછું કરે છે. આથી હાઈપોલિયા (ઓક્સિજનની ઘટ) થઈ શકે છે, જે માછલી અને અન્ય જળચર પ્રાણીઓ પર પ્રતિકૂળ અસર કરે છે.

આરોગ્ય પર અસરઃ આ પ્રત્યક્ષ રીતે પીવાના પાણીની ગુણવત્તાને અસર કરી શકે છે અને સ્વચ્છ પાણીની ઉપલબ્ધિને ઘટાડે છે. તે ઝેરી પદાર્થોની હજરી દર્શાવતું હોય છે, જે સીધી આરોગ્ય જોખમો પેદા કરી શકે છે.

પર્યાવરણ પર અસરઃ વધુ ર્મ્ંડ્ઢ સ્તર દર્શાવે છે કે પાણીમાં ઘણો જૈવિક પદાર્થ છે, જે બેક્ટેરિયાના પ્રવૃત્તિ અને ઓક્સિજન વપરાશ વધારતો હોય છે. આથી પાણીમાં ઓક્સિજનની ઘટ આવી શકે છે, જે માછલી અને અન્ય જળચર પ્રાણીઓ માટે જીવવલય (ડેડ ઝોન) સર્જે છે.

આરોગ્ય પર અસરઃ CEPTની જેમ, વધુ ર્મ્ંડ્ઢ પાણીની ગુણવત્તાને અસર કરે છે અને સ્વચ્છ, ઓક્સિજન સમૃદ્ધ પાણીની ઉપલબ્ધિને ઘટાડે છે.