સ્ટીમ એન્જીનથી-ડિઝલ અને ઈલેક્ટ્રીક સુધીની ભારતીય રેલવેની સફર

સ્ટીમથી વીજળી સુધીની સફર: ભારતીય રેલવે માં વીજળીકરણના 100 વર્ષ પુરા થવાની ઉજવણી

ભારતીય રેલ્વેનો ઇતિહાસ નવીનતા અને પ્રગતિની ગાથા છે, જે દેશની પ્રગતિને પ્રતિબિંબિત કરે છે. વીજળીકરણ ની શરૂઆત ને 100 વર્ષ પૂર્ણ થઈ ચુક્યા  છે, એટલે સ્ટીમ એન્જિન લઈને ઇલેક્ટ્રિક ના ટ્રેક્શનની શાંત છતાં શક્તિશાળી  પાવરની આ સફર એન્જિનિયરિંગ શ્રેષ્ઠતાનો પુરાવો છે.

3 ફેબ્રુઆરી, 1925 ના રોજ, ભારતે એક મહત્વપૂર્ણ ઘટના જોઈ – તત્કાલીન ભારતીય રેલ્વે નેટવર્ક પર પ્રથમ ઇલેક્ટ્રિક ટ્રેનની શરુઆત. વિક્ટોરિયા ટર્મિનસને કુર્લા સાથે જોડતી આ પહેલી યાત્રા એક નિર્ણાયક સીમાચિહ્નરૂપ સાબિત થઈ, જે આપણા રાષ્ટ્રની જીવનરેખા ના અનંત ભવિષ્યની ઝલક આપે છે.

જેમ જેમ આપણે આ શતાબ્દી વર્ષ ની નજીક પહોંચી રહ્યા છીએ, અમે  ના માત્ર એક અગ્રેસર તકનીકી સિદ્ધિ ની ઉજવણી કરી રહ્યા છીએ પરંતુ પ્રગતિની તે અદમ્ય ભાવનાની પણ ઉજવણી કરી રહ્યા છીએ જે ભારતીય રેલ્વે ની  વિષેસતાઓ બનેલી . 3 ફેબ્રુઆરી, 2025 ના રોજ, આપણે આ ઐતિહાસિક ક્ષણના વિકાસ, સ્થિતિસ્થાપકતા અને વીજળીકરણના વારસાના શતાબ્દી વર્ષની ઉજવણી કરવા માટે સાથે આવીશું.

સ્ટીમ થી ડીઝલ સુધી: આધુનિકીકરણ ની શરૂઆત

 ભારતીય રેલ્વેની વાર્તા 1853  માં એક ઐતિહાસિક ક્ષણ થી શરૂ થઈ હતી: બોરી બંદર (હવે મુંબઈ) અને થાણે વચ્ચેની 34 કિમીની પહેલી મુસાફરી.આયાતી સ્ટીમ એન્જિનો  દ્વારા સંચાલિત આ શરૂઆતની ટ્રેનોએ કનેક્ટિવિટીના નવા યુગની શરૂઆત કરી. જોકે, આ 1895 માં  થયું હતું જયારે ભારતે એફ-ક્લાસ સ્ટીમ લોકોમોટિવ ની સાથે તેની ઔદ્યોગિક ક્ષમતા દર્શાવી હતી જે અજમેરમાં ઉત્પાદિત થનાર  પ્રથમ સ્વદેશી એન્જિનહતું. 38 ટન વજન ધરાવતું અને ₹15,869 ના ખર્ચે બનેલું, તે એક ઉભરતા રાષ્ટ્રની એન્જિનિયરિંગ મહત્વાકાંક્ષાઓનું પ્રતીક હતું.

શરૂઆતના વર્ષોમાં તેમનું મહત્વ હોવા છતાં, સ્ટીમ એન્જિનોએ પડકારો રજૂ કર્યા. કોલસા અને પાણી પરની તેમની નિર્ભરતાને કારણે તેમને ચલાવવામાં મુશ્કેલી પડી અને આધુનિક ધોરણો પ્રમાણે તેમની બિનકાર્યક્ષમતા ટૂંક સમયમાં જ સ્પષ્ટ થઈ ગઈ. 20મી સદીના મધ્યમાં ડીઝલ લોકોમોટિવનો ઉદભવ થયો, જેણે રેલ પરિવહનમાં ક્રાંતિ લાવી. YDM ક્લાસ જેવા વધુ શક્તિશાળી, વિશ્વસનીય અને ખર્ચ-અસરકારક ડીઝલ લોકોમોટિવ્સે રેલ્વેને કઠોર ભૂપ્રદેશમાંથી પસાર થવા અને દૂરના વિસ્તારોને જોડવા સક્ષમ બનાવ્યું, જેનાથી આર્થિક વિકાસમાં વધારો થયો. તેમ છતાં, આ એન્જિનોમાં પણ મર્યાદાઓ હતી, ખાસ કરીને પર્યાવરણીય ટકાઉપણામાં, જેણે સ્વચ્છ અને વધુ કાર્યક્ષમ ઉકેલ – વીજળીકરણ – માટે માર્ગ મોકળો કર્યો.

વીજળીકરણ: એક આદર્શ પરિવર્તન

ભારતીય રેલ્વેનું વિદ્યુતીકરણ 1925 માં શરૂ થયું, જ્યારે વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ (હવે છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ ટર્મિનસ) અને કુર્લા વચ્ચે 1.5 kV DC સિસ્ટમ પર પ્રથમ ઇલેક્ટ્રિક ટ્રેન દોડી. આ ક્રાંતિકારી પગલાથી ગતિ, કાર્યક્ષમતા અને પર્યાવરણ પર ઓછી નકારાત્મક અસર થઈ. આ પ્રણાલીએ તેના પુરોગામીઓની ઘણી બિનકાર્યક્ષમતાઓને દૂર કરી, જેણે ટકાઉ ભવિષ્યનો પાયો નાખ્યો.

1957માં 25 kV AC ટ્રેક્શન અપનાવવા સાથે એક વળાંક આવ્યો, જે ફ્રેન્ચ કુશળતાથી પ્રેરિત ટેક્નોલોજી છે. આ અદ્યતન ટેકનોલોજીએ પાવર ટ્રાન્સમિશન નુકસાનમાં નાટ્યાત્મક ઘટાડો કર્યો, વીજળી ઉત્પાદનમાં વધારો કર્યો અને લાંબી અને ઝડપી ટ્રેનોનું સંચાલન શક્ય બનાવ્યું. વર્ધમાન-મુઘલસરાય અને ટાટાનગર-રુરકેલા વિભાગો આ સિસ્ટમ અપનાવનારા પ્રથમ વિભાગો બન્યા, જેનાથી વીજળીકૃત રેલ્વેના વિસ્તરણને વેગ મળ્યો. ઇલેક્ટ્રિક ટ્રેક્શન તરફ સ્વિચ કરીને, ભારતીય રેલ્વેએ ફક્ત તેના કાર્યોને આધુનિક બનાવ્યા નથી પરંતુ પર્યાવરણીય સંરક્ષણ તરફ પણ નોંધપાત્ર પગલાં લીધાં છે.

ટેકનોલોજીકલ સિદ્ધિઓ: ABB અને તેનાથી આગળ

ભારતીય રેલવે  ના આધુનિકીકરણ માં એક મહત્વપૂર્ણ ક્ષણ 23 જુલાઈ, 1993 ના રોજ આવી, જ્યારે ABB ટ્રાન્સપોર્ટેશન (સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) ની સાથેના કરાર હેઠળ ભારતમાં અત્યાધુનિક લોકોમોટિવ ટેકનોલોજી ની શરૂઆત થઈ. આ કરાર હેઠળ, અદ્યતન માલવાહક અને પેસેન્જર લોકોમોટિવ્સની આયાત કરવામાં આવી હતી, જેમાં ટેકનોલોજી ટ્રાન્સફરથી સ્વદેશી ઉત્પાદન શક્ય બન્યું હતું.

5,400 HP ના પાવર આઉટપુટ અને 180 km/h સુધીની ઝડપ સાથે WAP5 , 1995-96 માં શરુ થયું , તેની ઊર્જા કાર્યક્ષમતા અને માઇક્રોપ્રોસેસર-આધારિત નિયંત્રણો સાથે રેલ પરિવહનમાં ક્રાંતિ લાવી. તેવી જ રીતે, 1996 માં રજૂ કરાયેલ WAG9 ફ્રેઇટ લોકોમોટિવ, તેની 6,000 HP ક્ષમતા સાથે ભારે ભારને ખેંચવા માટે એક માપદંડ બન્યું. આ નવીનતાઓએ અનુગામી વિકાસ માટે પાયો નાખ્યો, જેમાં WAP7 (મુસાફર સેવાઓ માટે) અને WAG12B, ભારે માલ પરિવહન માટે રચાયેલ 12,000 HP માલવાહક લોકોમોટિવનો સમાવેશ થાય છે.

વંદે ભારત એક્સપ્રેસના પ્રારંભથી ભારતીય રેલ્વેની સિદ્ધિઓમાં વધુ એક સીમાચિહ્ન ઉમેરાયું છે. સ્વ-સંચાલિત ઇલેક્ટ્રિક મલ્ટીપલ યુનિટ્સ (EMU) સાથે, આ સેમી-હાઈ-સ્પીડ ટ્રેન અદ્યતન પ્રોપલ્શન સિસ્ટમ, હળવા વજનના મટિરિયલ્સ અને વિશ્વ કક્ષાની સુવિધાઓ સાથે 180 કિમી પ્રતિ કલાકની ઝડપે દોડે છે. તે માત્ર એક ટ્રેન નથી પણ ભારતની એન્જિનિયરિંગ અને ઉત્પાદન ક્ષમતાઓનું પ્રતીક પણ છે.

ઉપનગરીય વીજળીકરણ: મુંબઈ અગ્રણી

વીજળીકરણ ફક્ત લાંબા અંતરના માર્ગો પૂરતું મર્યાદિત નહોતું. મુંબઈનું ઉપનગરીય રેલ નેટવર્ક ત્યારે 1925 માં 1500 વોલ્ટ ડીસી ઇલેક્ટ્રિક ટ્રેક્શન ની શરૂઆત કરી જે  વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ (હવે છત્રપતિ શિવાજી મહારાજ ટર્મિનસ) ને કુર્લા સાથે જોડતો હતો. શહેરની વધતી જતી વસ્તીની પરિવહન જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરતા આ નેટવર્કે શહેરની ગતિશીલતાને આકાર આપવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી હતી.

આ આઇએમયુ ના સુગમ સંચાલનને સુનિશ્ચિત કરવા માટે, 1928 માં મુંબઈ સેન્ટ્રલ કારશેડની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, ત્યારબાદ 1984 માં કાંદિવલી કારશેડની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. 2012 માં ઉદ્ઘાટન કરાયેલ વિરાર કાર શેડ એશિયાનો સૌથી મોટો કાર શેડ છે. વાણગાંવ ખાતે નવી સુવિધા શરૂ કરવાની યોજના સાથે, ઉપનગરીય વ્યવસ્થા સતત વિકસિત થઈ રહી છે, જે ટકાઉ અને કાર્યક્ષમ પરિવહનની વધતી માંગને પૂર્ણ કરે છે.

સ્થિરતા : (ટકાઉપણું ) પર્યાવરણ અનુકૂળ પ્રયાસોમાં અગ્રણી

ભારતીય રેલવે ની ટકાઉપણું પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતા 2030 સુધીમાં શૂન્ય કાર્બન ઉત્સર્જન પ્રાપ્ત કરવાના તેના લક્ષ્યમાં સ્પષ્ટ છે. આ પ્રયાસનો મુખ્ય આધાર હેડ-ઓન જનરેશન (HOG) સિસ્ટમ છે, જે ઓવરહેડ ટ્રેક્શન લાઇન્સમાંથી સીધી શક્તિ મેળવીને ડીઝલ જનરેટરની જરૂરિયાતને દૂર કરે છે. પશ્ચિમ રેલ્વેએ આ ક્ષેત્રમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે, તેના તમામ 162 LHB રેક હવે HOG સિસ્ટમથી સજ્જ છે. આ ફેરફારને કારણે 2019 અને 2024 વચ્ચે 57 લાખ લિટરથી વધુ ડીઝલની બચત થઈ છે, CO₂ ઉત્સર્જનમાં લગભગ 15,400 મેટ્રિક ટનનો ઘટાડો થયો છે અને લગભગ ₹51 કરોડની બચત થઈ છે.

બીજી એક મહત્વપૂર્ણ પહેલ કોચિંગ યાર્ડમાં 750 V AC પાવર સપ્લાયનો ઉપયોગ છે, જેના કારણે જાળવણી દરમિયાન ડીઝલનો વપરાશ વધુ ઓછો થયો છે. આ પગલાં એ વાતનું ઉદાહરણ છે કે કેવી રીતે ભારતીય રેલ્વે માત્ર ખર્ચ ઘટાડી રહી નથી પરંતુ પર્યાવરણીય સંરક્ષણમાં પણ યોગદાન આપી રહી છે.

પ્રોપલ્શન ટેકનોલોજી માં નવપરિવર્તન

ભારતીય રેલ્વે કાર્યક્ષમતા વધારવા માટે સતત ટેકનોલોજીકલ પ્રગતિ અપનાવી રહી છે. 2001 માં ત્રણ-તબક્કાના પ્રોપલ્શન ટેકનોલોજીનો પરિચય એક મોટી છલાંગ રજૂ કરે છે. IGBT ટેકનોલોજી પર આધારિત, આ સિસ્ટમો ઓછી વીજ વપરાશ, પુનર્જીવિત બ્રેકિંગ અને સુધારેલી વિશ્વસનીયતા પ્રદાન કરે છે. હાઈ એક્સિલરેસન અને ઓછી જાળવણી સહિતના તેમના ફાયદાઓએ શહેરી અને લાંબા અંતરની મુસાફરીને ફરીથી નિર્ધારિત કરી છે.

2×25 kV AC ટ્રેક્શન સિસ્ટમ અપનાવવી એ એક મહત્વપૂર્ણ સિદ્ધિ છે. ઉર્જા ટ્રાન્સમિશનને ઑપ્ટિમાઇઝ કરીને, તે ઝડપથી વિકસતા અર્થતંત્રની માંગને પૂર્ણ કરીને લાંબી અને ભારે ટ્રેનોને સપોર્ટ કરે છે. હાઇડ્રોજન ફ્યુઅલ સેલ અને બેટરીથી ચાલતા લોકોમોટિવ્સ પર સંશોધન ભારતીય રેલ્વેની ટકાઉ નવીનતા પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

આગળનો માર્ગ: ઉત્પ્રેરક ના રૂપમાં  વિદ્યુતીકરણ

ભારતીય રેલ્વે વિદ્યુતીકરણના 100 વર્ષની ઉજવણી કરી રહી છે, ત્યારે ભૂતકાળની સિદ્ધિઓ મહત્વાકાંક્ષી ભવિષ્ય માટે એક બ્લુપ્રિન્ટ પૂરી પાડે છે. 2025 સુધીમાં 97% થી વધુ નેટવર્કનું વીજળીકરણ થઈ જશે, તેથી હવે તમામ રૂટ પર વીજળીકરણ પૂર્ણ કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવશે. રેલ ટેકનોલોજીમાં અગ્રણી દેશો સાથે સહયોગ અને સ્વદેશી સંશોધન અને વિકાસમાં રોકાણ આ યાત્રાના આગામી પ્રકરણને આકાર આપવાનું વચન આપે છે.

સ્ટીમ થી વીજળી સુધીની સફર ફક્ત એન્જિનની વાર્તા નથી, પરંતુ સ્થિતિસ્થાપકતા, ચાતુર્ય અને દૂરંદેશીની વાર્તા છે. દરેક ટેકનોલોજીકલ છલાંગે દેશના પરિવહન માળખાને મજબૂત બનાવ્યું છે, પર્યાવરણ પર તેની અસર ઘટાડી છે અને વૈશ્વિક મંચ પર તેની સ્થિતિ વધારી છે. વિદ્યુતીકરણ ભારતના રેલ્વે ટ્રેકને પ્રકાશિત કરે છે, જે ટકાઉ અને સમૃદ્ધ ભવિષ્યનો માર્ગ મોકળો કરે છે.