સિરિલ રેડક્લિફ કે જેણે માત્ર 36 દિવસમાં એક રેખા ખેંચી હિન્દુસ્તાનના ભાગલા કર્યા હતા
આજનો દિવસ એટલે કે 30 માર્ચ ભારત અને પાકિસ્તાનની વચ્ચે સીમા રેખા બનાવનાર સિરિલ રેડક્લિફનો જન્મ દિવસ છે.
ભારત પાકિસ્તાનના ભાગલા વખતે લાખો લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા બાદ સિરિલ રેડક્લિફે તેમનો 40 હજાર પગાર લેવાની ના પાડી દીધી હતી.
રેડક્લિફ લાઇન એ ભારતના ભાગલા દરમિયાન પંજાબ અને બંગાળના પ્રાંતો માટે બે બાઉન્ડ્રી કમિશન દ્વારા નિર્ધારિત સીમા હતી. તેનું નામ સિરિલ રેડક્લિફના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું છે, જેમણે બે બાઉન્ડ્રી કમિશનના સંયુક્ત અધ્યક્ષ તરીકે કરોડો લોકો સાથે 175,000 ચોરસ માઇલ (450,000 km2) વિસ્તારને સમાનરૂપે વિભાજીત કરવાની અંતિમ જવાબદારી મળી હતી.
સિરિલ જ્હોન રેડક્લિફ (જન્મ 30 માર્ચ 1899 – મૃત્યુ 1 એપ્રિલ 1977) એક બ્રિટિશ વકીલ અને લો લોર્ડ હતા જેઓ ભારતના ભાગલામાં તેમની ભૂમિકા માટે જાણીતા હતા. તેમણે 1965 થી 1977 સુધી યુનિવર્સિટી ઓફ વોરવિકના પ્રથમ ચાન્સેલર તરીકે સેવા આપી હતી. Cyril Radcliffe: The man who ‘divided’ India and Pakistan
“રેડક્લિફ લાઇન” શબ્દનો ઉપયોગ ક્યારેક ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેની સમગ્ર સરહદ માટે પણ થાય છે. જો કે, પંજાબ અને બંગાળની બહાર, સરહદ હાલની પ્રાંતીય સીમાઓથી બનેલી છે અને તેને રેડક્લિફ કમિશન સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી.
રેડક્લિફના પ્રયાસોએ લગભગ 14 મિલિયન લોકોની જીંદગી બદલી નાંખી હતી. પાકિસ્તાન અને ભારત બંને બાજુથી આશરે 7 મિલિયન લોકોને – નવી સીમાઓ દોરીને “ખોટા” દેશમાં મોકલી દેવામાં આવ્યા હતા. આઝાદી પછી થયેલી હિંસામાં, ભારત અને પાકિસ્તાનના વિભાજન બાદ મોટી સંખ્યામાં લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા હતા અને લાખો લોકો ઘાયલ થયા હતા.
જીવ ગુમાવનાર લોકોનો આંક લગભગ 1 લાખથી 20 લાખ સુધીનો છે જે હજુ સુધી સાચો આંકડો જાણી શકાયો નથી. બાઉન્ડ્રીની બંને બાજુએ બનતી હિંસા જોયા પછી, રેડક્લિફે તેનો 40,000 રૂપિયા (તે સમયે 3,000 પાઉન્ડ)નો પગાર લેવાની ના પાડી દીધી હતી.
તેમને 1948માં નાઈટ ગ્રાન્ડ ક્રોસ ઓફ ધ ઓર્ડર ઓફ ધ બ્રિટિશ એમ્પાયર બનાવવામાં આવ્યા હતા.
પાકિસ્તાન અને ભારતની આઝાદીના બે દિવસ પછી 17 ઓગસ્ટ 1947ના રોજ સીમાંકન રેખા પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી. રેખાનો પંજાબ ભાગ ભારત-પાકિસ્તાન સરહદનો ભાગ છે જ્યારે રેખાનો બંગાળ ભાગ બાંગ્લાદેશ-ભારત સરહદ તરીકે ઓળખ આપે છે.
પંજાબની વસ્તીનું વિતરણ એવું હતું કે હિંદુઓ, મુસ્લિમો અને શીખોને સરસ રીતે વિભાજીત કરી શકે તેવી કોઈ રેખા નહોતી. જિન્નાહની આગેવાની હેઠળની મુસ્લિમ લીગ અને જવાહરલાલ નેહરુ અને વલ્લભભાઈ પટેલની આગેવાની હેઠળની કોંગ્રેસ બંનેને કોઈપણ લાઇન ખુશ કરી શકી ન હતી.
વધુમાં, ધાર્મિક સમુદાયો પર આધારિત કોઈપણ વિભાજન “સડક અને રેલ સંદેશાવ્યવહારમાં કાપ મૂકવો” નિશ્ચિત હતું. જેમાં સિંચાઈ યોજનાઓ, ઈલેક્ટ્રિક પાવર સિસ્ટમ્સ અને વ્યક્તિગત જમીનોનો પણ સમાવેશ થતો હતો.
હિન્દુસ્તાનની સીમા નક્કી કરી ભાગલા પાડવા ‘નિષ્પક્ષ’ નિર્ણય લેવા માટે, અંગ્રેજોએ પંજાબ અને બંગાળ પ્રાંતોને સીમાંકન કરતી સરહદ દોરવા અંગ્રેજ બેરિસ્ટર સર સિરિલ રેડક્લિફને પસંદ કર્યા હતા. રેડક્લિફે વકીલ તરીકેના તેમના વ્યાવસાયિક જીવનમાં ક્યારેય બ્રિટિશ ભારતની મુલાકાત લીધી ન હતી અથવા તેના વિશે ક્યારેય લખ્યું ન હતું.
તેમને ઉપખંડ વિશે વર્ચ્યુઅલ રીતે કોઈ જાણકારી ન હતી, તેથી જ તેને ‘નિષ્પક્ષ’ નિર્ણય લેનાર વ્યક્તિ તરીકે પસંદ કરવામાં આવ્યો હતો. કાર્યમાં મદદ કરવા માટે તેમને બે મુસ્લિમ અને હિન્દુ વકીલો આપવામાં આવ્યા હતા.
વિભાજનના ત્રીસ વર્ષ પછી, એપ્રિલ 1977માં બ્રિટનમાં સર સિરિલનું અવસાન થયું. એવું કહેવાય છે કે ‘રેડક્લિફ લાઈન’ દોર્યા પછી બીજા જ દિવસે તેઓ ભારત છોડી ગયા અને ફરી ક્યારેય ભારત દેશમાં આવ્યા નહીં.
સ્ટેનલી વોલ્પર્ટ લખે છે કે સિરીલ રેડક્લિફે તેના પ્રારંભિક નકશાઓમાં પંજાબના ગુરદાસપુર જિલ્લો પાકિસ્તાનને આપ્યો હતો, પરંતુ પંજાબની નવી સરહદ પર નેહરુ અને માઉન્ટબેટનની સૌથી મોટી ચિંતા એ હતી કે ગુરદાસપુર પાકિસ્તાનમાં ન જાય તેની ખાતરી કરવી, કારણ કે જો ગુરદાસપુર પાકિસ્તાનમાં જાય તો તે સમયે કાશ્મીર પહોંચવા માટે એક જ રસ્તો હતો જે ગુરદાસપુરથી જતો હતો, અને ભારતની આર્મીને કાશ્મીર પહોંચવા માટેનો ભૂમિ માર્ગ કાયમ માટે બંધ થઈ ગયો હોત.
ગુરદાસપુર મુખ્ય આકર્ષણ તખ્ત-એ-અકબરી છે, મુઘલ સમ્રાટ અકબરનો રાજ્યાભિષેક આ સ્થળે થયો હતો. આ સિવાય ગુરદાસપુરની આસપાસના વિસ્તારમાં અનેક મંદિરો આવેલા છે. કલાનૌર ખાતેનું મહાકાલેશ્વર મંદિર પ્રખ્યાત છે.
